ДА ПРАБЛЕМЫ НАРОДНАГА КАТАЛІЦЫЗМУ Ў БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХІХ ст.
18.04.2010Гісторыя хрысціянскіх канфесій у Беларусі ўяўляе сабою вялікі комплекс даследчых праблем. Яе вывучэнне да нядаўнага часу канцэнтравалася на даследаванні ці то гісторыі рэлігійных інстытутаў, ці вераванняў і рэлігійных уяўленняў увогуле з увагай да дахрысціянскіх элементаў. Даследаванняў пэўных практык хрысціянскіх канфесій, як нечага цэласнага, з перспектывы штодзённасці пакуль што мала ці яны носяць фрагментарны характар [2].
У артыкуле зроблена спроба ахарактарызаваць канфесійныя практыкі сярод рыма-католікаў на беларускай вёсцы ў другой палове ХІХ ст. Сяляне складалі тады большасць насельніцтва Беларусі. Асаблівасці іх канфесійных практык яшчэ не з'яўляліся прадметам спецыяльнага вывучэння. Рыма-каталіцтва прыйшло на тэрыторыю Усходняй Еўропы пасля досыць доўгага працэсу прыстасавання і фалькларызацыі, калі структуры форм яго культу адпавядалі ў значнай ступені патрэбам тэкстаў еўрапейскіх сялянскіх культур [9, с. 205]. Пасля Трыдэнцкага сабора каталіцкая царква стала актыўна пераносіць акцэнт сваёй дзейнасці на парафіяльны ўзровень. Сабор фармалізаваў акт заключэння шлюбаў, інстытут хросных бацькоў, інстытуалізаваў спавядальную скрыню, абмежаваў аўтаномію рэлігійных брацтваў, ініцыяваў катэхізацыю дзяцей. Быў нададзены важны статус жонцы/маці ў якасці душы і цэнтра хаты і гаспадаркі ў сувязі з павелічэннем ролі культу Дзевы Марыі [11, с. 7-8]. Але гэта не дапамагло канчаткова ачысціць ўсе практыкі веруючых ад ілжывых, на думку духавенства, народных інтэрпрэтацый ісцін каталіцкай веры.
Каталіцкая рэлігія выпрацавала на працягу стагоддзяў багатую і складаную тэалагічную літаратуру і экзегетычную традыцыю. Над імі працавалі лепшыя розумы розных часоў. Але сялянства не патрабавала засваення ўсёй гэтай традыцыі, што вынікала з яго грамадскай і культурнай спецыфікі. Гэта з'яўлялася функцыяй сацыяльнай структуры, дзе сяляне мелі сваё акрэсленае месца. Сялянская культура арыентавалася на гадавы гаспадарчы цыкл, што істотна ўплываў на народны светапогляд і ўспрыманне рэлігіі. Там, дзе сялянскі варыянт рэлігіі быў заклапочаны найперш аднаўленчым цыклам земляробства і абаронай ураджаю ад капрызаў прыроды, інтэрпрэтацыя вышэйшага парадку казала пра агульны цыкл аднаўлення, аб паўтаральнасці жыцця і смерці. Рэфлексія верніка-селяніна суадносілася перш за ўсё з прыроднымі аб'ектамі і чалавечымі істотамі, што знаходзіліся вакол яго. Яго тлумачэнні былі тлумачэннямі першага парадку. Спецыяліст шукае тлумачэння тлумачэнняў, якія будуць ужо тлумачэннямі другога і трэцяга парадку [10, с. 101].
Рэлігійныя традыцыі дэманструюць наяўнасць гэтых двух узроўняў: малой і вялікай традыцый. Малая сялянская традыцыя не можа быць незалежнай і самадастатковай у адносінах да вялікай, як пра гэта пісаў Роберт Рэдфілд. Яна няпоўная і не можа існаваць без узаемадзеяння з надлакальным узроўнем цывілізацыі. Але гэта не выключае ўзаемаўплыву, як у выпадку з прыстасаваннем каталіцкіх практык да ментальнасці сялян [7, с. 40-43].
Мінімум ведаў аб уласнай рэлігіі, што набывалі жыхары беларускай каталіцкай вёскі, меў абмежаваны характар. Навучанне ставіла галоўнай мэтай уменне чытаць малітвы з кніжак для набажэнства [3, c. 354], спяваць рэлігійныя песні і кантычкі. Рэлігійная літаратура была практычна ў кожнай хаце. Катэхізацыя адбывалася перад першай камуніяй, калі дзеці ўжо павінны былі ўмець чытаць. Аднак чытаць малітвы і спяваць маглі не ўсе, частка магла толькі паўтараць за іншымі [8, с. 81-82]. Гэты бок засваення рэлігійных праўдаў каталіцкай традыцыі быў звязаны з фіксаванымі тэкстамі і пісьмова-кніжнай традыцыяй.
Іншая частка рэлігійнай традыцыі, што набывалася ўжо па-за наглядам святарства, насіла вусны характар. Гэта частка засвойвалася пры вуснай перадачы. Народныя ўяўленні і вераванні вельмі рэдка фіксаваліся. Народная версія каталіцызму якраз і абапіралася ў асноўным на той пласт культуры, што перадаваўся вусна. Аднак нельга адназначна сцвярджаць, што ўсе практыкі і вераванні наўпрост не мелі падставы ў фіксаванай традыцыі.
Безумоўна, што такія падзеі, як хрышчэнне, шлюб, пахаванне і першая камунія, знаходзяцца пад пільным кантролем рэлігійнага спецыяліста ў асобе каталіцкага святара, калі мы звяртаемся да кантэксту беларускай каталіцкай вёскі другой паловы ХІХ ст. Але вераванні і практыкі, што знаходзіліся па-за кантролем каталіцкага духавенства, займалі дастаткова вялікую частку ў жыццёвым свеце селяніна. Селянін-католік лічыў, што нельга, напрыклад, вастрыць нажы ў нядзелю. Гэта, на яго думку, было роўназначна пілаванню таго ланцугу, якім Люцыфер (Люцыпар) быў прыкаваны ў пекле [4, с. 255]. Гэта своеасаблівы дадатак да праўд веры, які тлумачыў селяніну ў даступных катэгорыях, чаму трэба ўстрымоўвацца ад працы ў нядзелю.
Гісторыя шляхецкай ваколіцы Боўблі, якую прывёў у сваёй працы Федэроўскі, сведчыць на карысць таго, што некаталіцкія абрадавыя практыкі ўспрымаліся католікамі і практыкаваліся без малейшага сумневу ў правільнасці такога дзеяння ці несупярэчнасці яго ўласнай рэлігіі. Абмен зямлі паміж шляхецкай ваколіцай і сялянамі, якія папярэдне адзначалі Дзяды, прывёў да катастрафічных вынікаў. На шляхту зваліліся неўраджай, падзёж хатняй жывёлы, хваробы. Выхадам з сітуацыі стала аднаўленне святкавання Дзядоў, што параілі шляхце суседзі сяляне. Захаванне цэласнасці і ўстойлівасці становішча сялянскага лакальнага свету тут адыгрывала асноўную ролю. Пасля, паводле інфарматара Федэроўскага, шляхта жыла ў дастатку [4, с. 268]. Бывала, католікі спраўлялі і праваслаўныя святы [6, с. 80], але Дзяды не адзначалі [4, с. 267].
Грахом лічылася неўшанаванне парафіяльных святаў. Нават калі парафіянін жыў у іншай парафіі, ён усё роўна павінен быў святкаваць свае фэсты. Грэшнай справай лічылася азірацца ў касцёле падчас набажэнства. Паводле народнага ўяўлення, за гэтым сочыць спецыяльны касцёльны чорт. Як грэх разглядалася і забойства салаўя, бо «ён надта Богу і Матцы Найсвентшай мілы» [4, с. 246]. Таксама «найбольшым» грахом лічылася выдзіранне пчол з вулляў, бо «з воска робяць свечы да касцёла» [4, с. 253].
Паданне пра Іісуса Хрыста, што ажыўляў мёртвых, гатуючы іх у катле, таксама як і ўяўленне пра тое, што першы чалавек быў створаны з хвастом [4, с. 201], дэманструюць, што апакрыфічная народная версія Бібліі функцыянавала ў другой палове ХІХ ст. і не знікла нават у канцы ХХ ст. [12].
Ушанаванне крыніц [4, с. 463] ці калодзежаў [5, с. 319-320], дзе вернікам явілася Маці Божая або сам Хрыстос, руінаў капліц [5, с. 321], камянёў са слядамі Маці Божай [5,с. 321] не занікала ў ХІХ ст. Сяляне лічылі ваду з такіх крыніц і калодзежаў карыснай для лячэння хвароб, таксама як і мох з камянёў са слядамі стоп Маці Божай, які сушылі, заварвалі і пілі настой з яго, бо, на думку сялнаў-католікаў, гэта быў сродак, што дапамагаў лячыць нават укус сабакі. Каталіцкая царква афіцыйна не санкцыянавала такога ўшанавання, але разглядала яго як адпаведнае тэалагічнаму сэнсу культу Божай Маці.
У католікаў дапускалася дапамога святара або ордэнскага манаха апантаным. Але не кожны святар мог гэта зрабіць. Трэба было мець адпаведную сілу. Пры агульным негатыўным стаўленні да варажбы і знахарства [4, с. 254] народная каталіцкая традыцыя не бачыла нічога заганнага ў тым, каб скарыстаць знахара для дапамогі апантаным [4, с. 22, 271].
Некаторыя этнографы ХІХ ст. наўпрост не бачылі розніцы паміж праваслаўнымі і католікамі ў сувязі з тым, што і тыя, і другія мелі свой варыянт рэлігіі; іх рэлігійныя ўяўленні не мелі глыбіні і былі сканцэнтраваны толькі на сляпым выкананні абрадаў і ўстанаўленняў [6, с. 57]. Але, да прыкладу, верш Францішка Багушэвіча «Быў у чысцы» можна прывесці ў якасці сведчання таго, што ў ХІХ ст. у народную традыцыю досыць добра было інтэгравана ўяўленне пра гэты дагмат [1, c. 280-283].
Малітва, што чыталася пры маладзіку ў выпадку, калі трэба было пазбавіцца зубнога болю, - прыклад таго, як паганская практыка была паспяхова заменена на каталіцкую. У апошняй малітва адыгрывала галоўную ролю, але выбраны час паказвае на паганскі характар самога гэтага «рэцэпту» [4, с. 259].
Такім чынам, народны каталіцызм нельга трактаваць адназначна як сведчанне паганскіх практык, з якімі, зрэшты, зацята змагалася каталіцкае духавенства. Гэта сума вераванняў і практык, што ажыццяўляліся па-за кантролем святарства, і ўяўляла сабой народную (сялянскую) інтэрпрэтацыю праўд веры і ўспрымалася вернікамі як неад'емная частка рэлігійнай традыцыі.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Беларуская літаратура ХІХ ст.: хрэстаматыя. - Мінск, 1988.
2. Носевич, В. Традиционная белорусская деревня в европейской перспективе / В. Носевич. - Минск, 2004.
3. Пачынальнікі. З гісторыка-літаратурнай спадчыны ХІХ ст. - Mінск, 2003.
4. Federowski, M. Lud Białoruski / M. Federowski. - T. 1. - Kraków, 1897.
5. Federowski, M. Lud Białoruski / M. Federowski. - T. 2. - Kraków, 1902.
6. Kolberg, O. Białoruś-Polesie. Dzieła wszystkie /O.Kolberg. - T. 52. - Wrocław-Poznań, 1968.
7. Redfield, R. Peasnt Society and Culture / R. Redfield. - Chicago&London, 1960.
8. Sielicki, F. Szkolnictwo i oświata w okolicach Dołhinowa, Budsława i Krzywicz byłego powiatu Wilejskiego (do roku 1939 r.) / F. Sielicki // Slavica Wratislavensis. - XXI. - Wrocław, 1980.
9. Stomma, L. Аntropologia kultury wsi polskiej XIX w. / L. Stomma. - Warszawa, 1986.
10. Wolf, E. Peasants. Eanglewood Cliffs / E. Wolf. - New Jersey, 1966.
11. Wolf, E.(ed.) Religion, Power and Protest in Local Community: Northern Shore of the Mediterranean / E. Wolf. - Berlin-NewYork-Amsterdam, 1984.
12. Zowczak, M. Biblia ludowa / M. Zowczak. - Wrocław, 2000.