Сацыяльны аспект рэлігійнай ідэнтычнасці

Канцэпт рэлігійнай ідэнтычнасці набывае актуальнасць у сучасных даследніцкіх дыскурсах з прычыны таго, што традыцыйнае для апісання рэлігійнай прыналежнасці і рэлігійных практыкаў паняцце “веравызнанне”, якое засяроджвае сваю ўвагу галоўным чынам на змесце рэлігійнай веры (на што ўказвае і этымалогія “вера” і “вызнанне”), хаця і фіксуе катэгорыю прыналежнасці, засяроджвае ўвагу пераважна на інстытуцыйных, ідэалагічных (у шырокім сэнсе), альбо індывідуальна-суб’ектыўных аспектах рэлігійных практык, у той час, як катэгорыя ідэнтычнасці задае камунікатыўны і сацыяльны модусы рэлігійнасці праз закладзеную ў яе структуру прыналежнасці і суаднесенасці. Адна справа – адпаведнасць веры чалавека пэўнай веравызнаўчай сістэме, а іншае – тое, якім чынам ён вызначае сваю прыналежнасць ў межах наяўнага канфесійнага поля.

Напачатку важна развесці два паняцці, якія звязаныя з адказам на пытанне “хто я ёсць?”: катэгорыі ідэнтычнасці і аўтэнтычнасці. Кантэкст разгортвання экзістэнцыйнага досведу веры, суаднесенасці з Асабовым Богам дазваляе паставіць пазначанае пытанне як “хто я ёсць на самой справе?”, і, такім чынам, задае праблематыку аўтэнтычнасці, тоеснасці суб’екту як уласцівых яму характарыстык, у той час як праблематызацыя рэлігійнай ідэнтычнасці фіксуе тоеснасць суб’екта як прыналежнасці, паўстаючы ў сацыяльных кантэкстах як звязанае з суб’ектыўнымі перажываннямі прыналежнасці да той ці іншай рэлігійнай супольнасці, разгорнутай вонкі ў полі камунікацыі. Катэгорыя прыналежнасці, такім чынам, дазваляе даследніку рэлігійнай ідэнтычнасці абстрагавацца ад зместу рэлігійнай веры, ды і ад самой веры, якая ў кантэксце прыналежнасці становіцца толькі адной з падстаў намінацыі суб’екта ў рэлігійным полі.

Такім чынам, вызначаецца індывідуальная рэлігійная ідэнтычнасць як суб’ектыўная прычаснасць да групы, якая мае наступную структуру “індывід (суб’ект) – прыналежнасць – група”, альбо суб’ектыўнае перажыванне індывідам сваёй прыналежнасці да рэлігійнай супольнасці. Такое перажыванне можа грунтавацца на розных падставах, напрыклад, на рэлігійнай веры, на сімвалічных культавых практыках, на прыналежнасці да іншай групы, з якой вынікае другасная прыналежнасць да рэлігійнай супольнасці, на ідэалагічных перакананнях, на традыцыях, каштоўнасцях і інш. Некаторыя дэфініцыі рэлігійнай ідэнтычнасці ўводзяць дадатковыя крытэрыі для яе вызначэння, напрыклад, светапогляднае і эмацыяна-каштоўнаснае прыняцце асноўных прынцыпаў і палажэнняў пэўнай рэлігійнай сістэмы, а таксама пэўныя рэлігійныя паводзіны ў сітуацыях з выражаным рэлігійным катэкстам, аднак індывідуальная рэлігійная ідэнтычнасць зусім не абавязкова адпавядае такім крытэрам, хутчэй, падобныя патрабаванні выстаўляюцца для легітымізацыі такой саманамінацыі з боку рэлігійнай групы. Гэтая легітымацыя з’яўляецца важным элементам канструявання індывідуальнай ідэнтычнасці суб’екта, якая фармуецца не толькі праз самавызначэнне суб’екта ў камунікатыўнай прасторы вонкі, але і праз прызнанне такой ідэнтычнасці іншымі, што дазваляе, карыстаючыся канцэпцыяй стыгмы Гофмана , адрозніваць намінальную і фактычную ідэнтычнасць і ўплывае не толькі на ідэнтычнасць індывідуальную, але і калектыўную ідэнтычнасць групы, з якой сябе суадносіць суб’ект і якая прызнае такую суаднесенасць як сапраўдную. Гэта паказвае і даследнік этнічных працэсаў Ф.Барт, які сцвярджае, што недастаткова проста “паслаць паведамленне” аб ідэнтычнасці, яно таксама мусіць быць прынятым, каб была прынята і ідэнтычнасць . Тое самае адзначае і Ю.Хабермас: індывідуальная ідэнтычнасць, а менавіта ўласная канцэпцыя сябе самога, можа быць устойлівай толькі ў тым выпадку, калі суб’ект атрымае пацверджанне. Такое пацверджанне атрымліваецца пры ўзаемадзеянні суб’екта і яго рэферэнтнай групы .

Аднак у пытаннях ідэнтычнасці рэлігійнай часта паўстае пытанне – а хто прымае намінальную ідэнтычнасць, хто прымае маркіроўку (label), намінацыю, з боку той групы, з якой атаясамлівае сябе індывід, прыпісваючы сябе да той ці іншай групы, якую Р.Мэртан назваў “рэферэнтнай” . Як адзначае В.Шпарага, паняцце супольнасці становіцца ключавым разам з паняццем ідэнтычнасці, бо менавіта салідарнасць дазваляе суб’екту адчуваць сваю агульнасць з іншымі людзьмі .

Такім чынам, з’яўляецца неабходнасць даследавання рэферэнтных груп, а таксама калектыўнай ідэнтычнасці як ідэнтычнасці сацыяльных груп. Эмпірычная рэчаіснасць такіх калектыўных суб’ектаў залежыць ад ідэнтыфікацый з боку асобаў, якія фармуюць пэўны калектыў. Даследнік А.Мелуччы, распрацоўваючы канцэпт калектыўнай ідэнтычнасці, адзначае, што рэферэнтная ці эталонная група можа быць як рэальнай сацыяльнай групай, так і групай уяўнай, якая з’яўляецца вынікам сацыяльнага канструявання .

У сувязі з групавой ідэнтычнасцю трэба адзначыць дзве праблемы: па-першае, які характар мае група – рэальны ці ўяўны (віртуальны); па-другое, якім чынам група навязвае ўяўную індывідуальную ідэнтычнасць праз намінацыю на пэўных падставах, зададзеных ці ідэнтычнасцю групы, ці патрабаваннямі, якія яна выстаўляе для прыналежнасці да яе, што ў рэлігійных супольнасцях рэгламентуецца даволі жорсткімі крытэрамі. Можна нават вызначыць адваротны накірунак ідэнтыфікацыі ўжо не ў мадэлі “індывід – прыналежнасць – рэферэнтная група”, а ў структуры “рэлігійная арганізацыя – прыналежнасць – рэфернтны суб’ект”, праз гэтую мадэль рэлігійная арганізацыя ўключае ў сябе тых суб’ектаў, якія пэўным чынам пазіцыянуюцца ў дачыненні да гэтай арганізацыі самой арганізацыяй, прычым суб’ектыўна перажываемая ідэнтычнасць далёка не заўсёды можа супадаць з прыпісваемай звонку.

Паспрабуем выкарыстаць апісаную намі метадалагічную схему да сацыялагічнага аналізу рэлігійнай сітуацыі ў Беларусі на прыкладзе праваслаўнай канфесіі, для гэтага вызначым рэлігійныя арганізацыі, рэферэнтныя групы, фармаванне індывідуальнай рэлігійнай ідэнтычнасці.

Чалавек, вызначаючы сябе як праваслаўнага, можа мець на ўвазе сваю прыналежнасць да двух супольнасцяў – па-першае, гэта Царква, па-другое, гэта рэферэнтная група “праваслаўныя”.

Царква як сацыяльны арганізм вызначаецца, як запісана ў Пачатках Сацыяльнай канцэпцыі РПЦ, наступным чынам: “Царква ёсць збор веруючых у Хрыста” . Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт дадае важную дэталь: “кожны з якіх з’яўляецца яе законным прадстаўніком” . Ідэнтычнасць Царквы вылучае пэўныя патрабаванні да намінацыі індывіда як “праваслаўнага”, і пры гэтым вылучае іншую намінацыю – царкоўнасці. Зыходзячы з гэтага атрымліваецца, што Царква ставіць даволі жорсткія ўмовы для членства, якое праяўляецца ў дазволе на ўдзел у царкоўных Таінствах, а тым больш на рэпрэзентацыю сябе. Намінацыя “праваслаўны” для вызначэння прыналежнасці да Царквы з’яўляецца недастатковай, узнікае патрэба ўвесці іншую ідэнтычнасць – “уцаркоўлены”. Хаця няма стандартызаваных крытэраў прыналежнасці да такой супольнасці, як Царква, крытэры могуць розніцца ад прыходу да прыходу, які таксама з’яўляецца рэферэнтнай адзінкай рэлігійнай ідэнтычнасці, аднак мінімальны набор такіх крытэраў усё ж ёсць.

Калі мы прыгледзімся яшчэ больш уважліва, то пабачым, што “ўцаркоўленыя праваслаўныя” таксама ў большасці выпадкаў не валодаюць паўнамоцтваў на тое, каб быць законнымі прадстаўнікамі Царквы, такім чынам, у сацыяльным плане, ім адмаўляецца ў прыналежнасці да Царквы як сацыяльнай інстытуцыі, рэпрэзентацыя становіцца магчымай толькі для інстытуцыялізаваных суб’ектаў, якімі з’яўляюцца клірыкі альбо спецыяльна ўпаўнаважаныя супрацоўнікі Царквы.

Акрамя гэтых двух ступеняў прыналежнасці (клір і “ўцаркоўленыя” праваслаўныя), Царква вызначае і групу праваслаўных, якія належаць да гэтай супольнасці паводле саманамінацыі ці намінацыі з боку Царквы. Так БПЦ вызначае як не прыналежных да Царквы, але як праваслаўных індывідаў, якія так сябе самавызначаюць, больш за тое, на падставе не толькі ўласна рэлігійных крытэраў (такіх, як вера, Хрышчэнне і інш.). Так, у сваіх дакументах Беларуская праваслаўная царква вызначае прыналежнасць да праваслаўя паводле розных падставаў, гаворачы пра “Людзей, якія належаць да Праваслаўя паводле Хрышчэння, веры, нацыянальна-культурнай традыцыі”. Прычым пры вызначэнні “праваслаўных” самаідэнтыфікацыя не ўлічваецца, бо прыведзеная вышэй цытата акурат тычыцца тых “праваслаўных”, якія вызнаюцца за такіх рэлігійнай інстытуцыяй, але самі сябе праваслаўнымі не вызнаюць. Выкарыстоўваецца таксама і такое вызначэнне прыналежнасці, як “гістарычна вызнаючыя праваслаўе” .

Такім чынам, праваслаўная царква прэтэндуе не толькі на рэпрэзентацыю рэальна прыналежных да яе праз самаідэнтыфікацыю, пацверджаную шэрагам крытэрай (адпаведнасць індывідуальнай веры хрысціянскаму вучэнню, рэгулярны ўдзел у таінственным жыцці Царквы і інш.), але і на рэпрэзентацыю віртуальнай групы “праваслаўных”, якая колькасна нашмат большая за царкоўную супольнасць. Гэта магчымае толькі за кошт размывання калектыўнай ідэнтычнасці. З аднаго боку, такая мягкая легітымацыя, дазваля пашырыць супольнасць за кошт прыняцце ў яе рэферэнтных суб’ектаў, якія рэальна да яе не належаць. З іншага боку, гэта дазваляе тым, хто не прыналежыць рэальна да царквы, гаварыць ад яе імені.