КАТАЛІЦКІ КАСЦЁЛ І НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ ПРАБЛЕМЫ ХХ ст. (НА МАТЭРЫЯЛЕ БЕЛАРУСІ)

Касцёл, згодна з тэалагічным вучэннем, з'яўляецца сацыяльным інстытутам, які ажыццяўляе сувязь зямнога з незямным, але, з'яўляючыся часткай грамадства, ён не можа быць ізаляваным ад многіх праблем, якія ўзнікаюць у грамадстве. Свае адносіны да іх Касцёл выказвае, зыходзячы з хрысціянскага вучэння, патрыстыкі, пастаноў Усяленскіх сабораў і інш.

Аднак пад уплывам пэўных фактараў (дзяржаўна-канфесійнай палітыкі, ступені распаўсюджання канфесіі і яе ўплыву на масы, секулярызацыі грамадства, нявырашанасці ў ім тых або іншых праблем і г.д.) могуць узнікаць праблемы, якія прама або ўскосна закранаюць Касцёл, уцягваюць яго ў сферу грамадска-палітычнай дзейнасці.

У Беларусі такой праблемай з пачатку ХХ ст. стала нацыянальная. Складаныя працэсы фарміравання беларускай нацыі, русіфікатарская палітыка царскага самадзяржаўя, якая праводзілася ў тым ліку і праз Праваслаўную Царкву, прывялі да актывізацыі каталіцкага духавенства беларускага паходжання.

Будучыя актыўныя дзеячы беларускай хрысціянскай дэмакратыі - Казімір Бурак, Аляксандр Хадыка, Францішак Хрышкевіч, Ян Семашкевіч, Францішак Рамейка, Ян Баруўка, Адам Станкевіч, Вінцэнт Гадлеўскі і шэраг іншых - закончылі ў пачатку ХХ ст. Віленскую Духоўную Семінарыю. Там у іх сфарміравалася перакананасць наконт патрэбы ўвядзення беларускай мовы ў святынях, беларускіх рэлігійных выданняў. Паступова выспявала ідэя ўзгаднення беларускага нацыянальнага руху, які нараджаўся, з вучэннем каталіцкага Касцёла [15, с. 41].

У гады Першай сусветнай вайны нешматлікае беларускае каталіцкае духавенства праводзіла дзейнасць на ніве нацыянальнага адраджэння: арганізоўвала беларускія хоры, чытанні, курсы для настаўнікаў і г.д. Тым самым заахвочвалі насельніцтва да сваёй мовы і культуры. У касцёлах гаварылі на беларускай мове казанні [15, с. 36, 37].

У маі 1917 г. у Петраградзе ўзнікла клерыкальная партыя, якая затым атрымала назву Хрысціянска-дэмакратычнай партыі (Chryścijanskaja Demakratycznaja Złučnaść). Арганізатарамі і ідэолагамі яе былі ксяндзы Фабіян Абрантовіч і Люцыян Хвецька. Друкаваны орган называўся «Крыніца» (Krynica). Партыя абапіралася на прынцыпы, выказаныя ў энцыкліках папы Леона ХХІІІ, і ставіла мэтай аб'яднанне ўсіх хрысціян, перш за ўсё католікаў, у адну моцную арганізацыю, якая б дапамагла ім пераадольваць жыццёвыя цяжкасці і задавальняць духоўныя патрэбы. Сваёй мэтай ХДП ставіла таксама вырашэнне грамадскіх і эканамічных праблем у хрысціянскім духу: без нянавісці, без несправядлівай барацьбы, праз асвету дарослых і дзяцей [15, с. 62; 4, с. 417, 418].

Але падзеі Кастрычніцкай рэвалюцыі, а затым польска-савецкай вайны карэнным чынам змянілі становішча Касцёла на беларускіх землях. У 1920-1930-я гг. ва ўсходняй частцы Беларусі ў выніку татальнай барацьбы з рэлігіяй Касцёл амаль поўнасцю быў вынішчаны [10, с. 27-30].

У Заходняй Беларусі, якая ўваходзіла ў склад ІІ Рэчы Паспалітай, правячыя колы праводзілі палітыку ўзмацнення польскага ўплыву. Пры гэтым вялікія надзеі ўскладваліся на каталіцкі Касцёл [10, с. 30-33].

Па дадзеных польскай статыстыкі, у чатырох ваяводствах, у склад якіх уваходзіла Заходняя Беларусь, канфесійны склад насельніцтва выглядаў наступным чынам. У 1930-я гг. у Беластоцкім ваяводстве пражывала 1674 тыс. чалавек, з іх католікаў было 58,6 %, праваслаўных - 16,1 %, іудзеяў - 14,7 %, іншых - 1,6 %; у Віленскім ваяводстве - 1275 тыс. чалавек, з іх католікаў - 61,2 %, праваслаўных - 26,8 %, іудзеяў - 9,4 %, іншых - 2,6 %; у Навагрудскім ваяводстве - 1081 тыс. чалавек, з іх католікаў - 39,5 %, праваслаўных - 51,2 %, іудзеяў - 9 %, іншых - 0,3 %; у Палескім ваяводстве насельніцтва складала 1164 тыс. чалавек, з іх католікі - 7,8 %, праваслаўныя - 79,2 %, іудзеі - 12,6 %, іншыя - 0,4 % [6, л. 2, 5, 10, 14].

У міжваенны перыяд у Польшчы нацыянальная прыналежнасць нярэдка атаясамлялася з рэлігійным веравызнаннем. Як правіла, палякамі лічыліся католікі, наяўнасць беларусаў-католікаў ігнаравалася.

У адным з дакументаў (прыкладна канец 1920-х гг.) 5-га Дэпартамента Міністэрства рэлігійных веравызнанняў і грамадскай апекі Польшчы адносна рэлігійнага становішча на «крэсах усходніх» прыведзены такія разважанні: «Беларускі народ дзеліцца на католікаў і праваслаўных. Колькасць беларусаў-католікаў, для якіх айчыннай мовай з'яўляецца беларуская, дасягае ва ўсходніх правінцыях Польшчы да 1 млн. чалавек. Беларусы-католікі, засведчваючы іх рэлігійную ідэнтычнасць (агульнасць) з палякамі, роўна як і сведчачы таму, што польская мова несправядліва ўключана ў касцёле, разглядаюцца як элемент, які паддаецца паланізацыі, у сувязі з чым польскія статысты залічылі ўсіх католікаў-беларусаў да палякаў» [12].

Супраць выкарыстання ўладамі Касцёла ў мэтах паланізацыі выступала група беларускіх ксяндзоў - Юзэф Рэшэць, Вінцэнт Гадлеўскі, Канстанцін Стэповіч, Адам Станкевіч, Віктар Шутовіч і інш. Яны дамагаліся беларусізацыі Касцёла, выкарыстання яго як фактара ўплыву на развіццё беларускай культуры і фарміравання самасвядомасці беларусаў. Дзейнасць ксяндзоў-беларусаў разгортвалася пераважна ў парафіях Віленскай архідыяцэзіі, дзе яны ажыццяўлялі пастырскую дзейнасць. Але супраць вырашэння беларускай праблемы ў каталіцкім Касцёле выступаў тагачасны віленскі мітрапаліт Рамуальд Ялбжыкоўскі. Ён забараніў гаварыць казанні па-беларуску, пазбаўляў непакорных ксяндзоў-беларусаў права на духоўную дзейнасць «за парушэнні добрага імя духоўнага пастыра». Між іншым, парафіяне-беларусы шмат разоў звярталіся да духоўных улад дазволіць «чуць Слова Божае на роднай мове». Але мітрапаліцкая курыя мела наконт гэтага свой погляд. Курыя адмоўна ставілася да Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі і яе органа «Беларуская крыніца», з якімі цесна былі звязаны ксяндзы-беларусы. У лісце за подпісам архіепіскапа Рамуальда Ялбжыкоўскага ад 4 снежня 1928 г. адзначалася, што БХД падверглася «памылкам рэлігійнага індыферэнтызму і бальшавізму, якія робяць замах на падставы нашай святой веры каталіцкай» [15, с. 154-168].

Барацьба гэтых дзвюх тэндэнцый у каталіцкім Касцёле - польскай і беларускай - працягвалася і ў наступныя дзесяцігоддзі.

У гады Другой сусветнай вайны (1939-1945 гг.) нацыянальныя праблемы не абміналі Касцёл. У заходніх абласцях Беларусі частка каталіцкага духавенства і шэраговых вернікаў выступала на баку тых польскіх палітычных сіл, якія змагаліся за аднаўленне Польшчы ў межах да 17 верасня 1939 г. [10, с. 56-64]. У перыяд нямецкай акупацыі Беларусі група беларускіх дзеячоў пры падтрымцы гауляйтэра Вільгельма фон Кубе імкнулася стварыць уласную касцёльную адміністрацыю з ліку нацыянальна свядомых ксяндзоў-беларусаў, увесці беларускую мову ў набажэнства, выцесніць «польскі ўплыў» з Касцёла. Актыўную дзейнасць у гэтым накірунку развіваў ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі [4, с. 11].

Пасля вайны вырашыць «беларускае пытанне» ў Касцёле спрабаваў ксёндз Адам Станкевіч. У 1945 г. ён накіраваў савецкаму ўраду дакумент пад назвай «Каталіцкая праблема ў БССР» («Да ведама Урада СССР»), а ў 1947 г. - «Мемарандум аб становішчы каталіцкай Царквы ў СССР». У іх пададзены глыбокі гістарычны аналіз становішча Касцёла і выказаны прапановы адносна ўрэгулявання прававога становішча католікаў у Беларусі. У прыватнасці, тут паўтараліся тыя ж пазіцыі, якія не ўдавалася дагэтуль вырашыць: устанавіць дыпламатычныя адносіны з Ватыканам; узгадніць з Папай назначэнне епіскапам у БССР ксяндза-беларуса, лаяльнага да савецкай улады; стварыць беларускую каталіцкую іерархію замест польскай; перавыхаваць кадры старых ксяндзоў і інш. Але ні адна з прапаноў кс. А. Станкевіча не была прынята ўрадам. У 1947 г. ён быў этапіраваны ў Сібір, дзе і памёр [9, с. 32, 33].

У 1944-1946 гг. у выніку абмену насельніцтвам паміж Польшчай і СССР з Беларусі выехала 238 754 чалавекі, у т.л. 233 669 чалавек польскай нацыянальнасці, каталіцкага веравызнання. БССР пакінула больш за 300 духоўных асоб - ксяндзоў, клірыкаў, законніц і законных братоў [1, с. 19, 306]. Пасля гэтага ў Беларусі скарацілася на 66 колькасць дзеючых касцёлаў. На 1 кастрычніка 1946 г. іх засталося 238 са 180 ксяндзамі [7, л. 96].

Масавы выезд польскага каталіцкага насельніцтва, закрыццё ў канцы 1940-х гг. польскіх школ у заходніх абласцях Беларусі, барацьба з рэлігіяй мелі вынікам узмацненне асіміляцыі польскай нацыянальнай меншасці ў беларуска-рускім асяроддзі, а таксама звужэнне ўплыву Касцёла на вернікаў і ізаляцыю яго ад грамадскага жыцця.

У той сітуацыі Касцёл у заходніх абласцях Беларусі заставаўся адзіным асяродкам, які актыўна ўплываў на нацыянальныя пачуцці веруючых польскай нацыянальнасці, на захаванне іх мовы, традыцыйнай рэлігійнай культуры [8, спр. 124, л. 123, 124; 3, л. 4].

Аднак працэсы секулярызацыі грамадства вымушалі Касцёл прыстасоўвацца да новых умоў тагачаснай рэчаіснасці. Важныя рашэнні ў гэтым напрамку прыняў Другі Ватыканскі сабор (1963-1965 гг.). Адбыліся змены ў літургіі. Дазвалялася ўводзіць у набажэнствы мясцовыя мовы.

Аднак у касцёлах заходніх абласцей Беларусі пануючай заставалася польская мова. Тлумачылася гэта як перавагай сярод католікаў палякаў, так і польскім паходжаннем духавенства, якое працавала тут яшчэ з даваенных часоў, а таксама ўплывам польскага епіскапату. Ва ўсходніх абласцях, пачынаючы з Мінскай, паступова ўводзілася беларуская мова. Піянерам у беларусізацыі Касцёла быў ксёндз Уладзіслаў Чарняўскі, пробашч Вішнеўскага касцёла Валожынскага раёна Мінскай вобласці. Ён перавёў на беларускую мову Біблію, шэраг літургічных кніг, але не здолеў іх надрукаваць [9, с. 348, 349; 8, спр. 16, л. 88-90].

Распачатая ў савецкай краіне ў другой палове 1980-х гг. перабудова абвастрыла нацыянальныя праблемы. Новаўтвораныя грамадскія культурна-асветныя і нефармальныя арганізацыі не абыходзілі ўвагай і рэлігійныя канфесіі. У іх праграмах дэкларавалася свабода дзейнасці і поўная роўнасць усіх канфесій у дзяржаве. Разам з тым для Беларускага Народнага Фронту Рымска-каталіцкі Касцёл, звязаны з Польшчай і польскай мовай у набажэнстве, асацыіраваўся як сродак апалячвання беларусаў, а руская Праваслаўная Царква - з русіфікацыяй. Ва ўмовах будаўніцтва незалежнай беларускай дзяржавы ідэальным варыянтам Царквы ўяўлялася уніяцкая (грэка-каталіцкая) з нацыянальнай мовай богаслужэння і абраднасцю, звязанай з беларускай культурай [3, с. 67].

Іншага пункту гледжання прытрымліваўся Саюз палякаў Беларусі. Яго лідэры лічылі, што ўвядзенне беларускай або рускай мовы ў набажэнства - гэта беларусізацыя і русіфікацыя палякаў «праз выключэнне польскай мовы з касцёлаў» [15, с. 504].

Праблемы беларусізацыі, паланізацыі або русіфікацыі Касцёла, мовы набажэнстваў насілі і носяць, такім чынам, палітычны, а не тэалагічны характар. Касцёл мае місійны характар. Ён павінен звяртацца да людзей, несці Слова Божае на той мове, якую яны лепш за іншыя разумеюць. Перавага адной мовы або адной нацыі супярэчыць сутнасці каталіцкай веры, духу хрысціянства і навуцы Касцёла («Ідзіце і вучыце ўсе народы» (Ев. св. Матфея 28, 19)). А святы Павел Апостал гаварыў: няма цяпер у Касцёле «ані яўрэя, ані грэка», «але ўсе ёсць братамі ў Хрысце. Таксама і ў Бога няма розніцы ў чалавеку» (Ліст да Рымлянаў, 2, 11) [13, с. 91]. У канчатковым выніку місія Касцёла - у евангелізацыі. І ўжо гэта выключае яго засяроджванне на якойсьці адной нацыі. Ён павінен быць адкрыты кожнаму чалавеку, паважаць яго мову і духоўныя каштоўнасці, якія абвешчаны хрысціянствам.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Вялікі, А.Ф. На раздарожжы. Беларусы і палякі ў час перасялення (1944-1946 гг.) / А.Ф. Вялікі. - Мінск: БДПУ імя М. Танка, 2005. - 319 с.

2. Гурко, А.В. Конфессиональная ситуация в Республике Беларусь: этнический и исторический аспекты / А.В. Гурко. - Минск: ИСПИ, 2001. - 104 с.

3. Дзяржаўны архіў Расійскай Федэрацыі. - Ф. 6991. - Воп. 3. - Спр. 1435.

4. Конан, У. Ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі: філасофскае абгрунтаванне беларускай ідэі / У. Конан // Наша вера. - 2007. - № 1(39). - С. 21-25.

5. Ладысеў, У.Ф. Беларуская хрысціянская дэмакратыя / У.Ф. Ладысеў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. / рэдкал.: М.В. Біч [і інш.]. - Мінск: БЭ імя П. Броўкі, 1993. - Т. 1. - С. 417-419.

6. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. - Ф. 4. - Воп. 21. - Спр. 1765.

7. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. - Ф. 4. - Воп. 29. - Спр. 146.

8. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. - Ф. 136. - Воп. 1. - Спр. 16, 124.

9. Ярмусик, Э.С. Католический Костёл в Беларуси в 1945-1990 годах: монография / Э.С. Ярмусик. - Гродно, 2006. - 568 с.

10. Ярмусик, Э.С. Католический Костёл в Белоруссии в годы Второй мировой войны (1939-1945): монография / Э.С. Ярмусик. - Гродно, 2002. - 240 с.

11. Ярмусік, Э.С. Праблема беларускага адраджэння каталіцкага Касцёла і гістарычная асоба ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага / Э.С. Ярмусік // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы: навукова-тэарэтычны часопіс. Серыя 1. - 2002. - № 1 (8). - С. 21-28.

12. Archiwum Akt Nowych w Warszawe. Ministerstwo Wyznań Religijnych. - Sygn. 436. - Mikrofilm D 9430. - Karta 145.

13. Gajewski, Z. Katolicyzm Białorusinów wczoraj a dziś / Z. Gajewski // Lithuania. Kwartalnik poświęcony problemom Europy Środkowo-Wschodniej. - Warszawa. - 1995. - N 3 (16). - S. 82-95.

14. Gawin, T. Zwycięstwo i porazki. Odrodzenie polskości na Białorusi w latach 1987-2000 / T. Gawin. - Białystok, 2001. - 584 s.

15. Moroz, M. «Krynica». Ideolŏgia i przywódcy białoruskiego katolicyzmu / M. Moroz. - Białystok, 2001. - 230 s.

Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народу. Пад рэд. Марозавай С.В., Ярмусік Э.С., - ГрДУ, Гродна, 2008.