Дух дышит, где хочет...

Ин. 3, 8

Хрысціянства - гэта веравучэнне, «цэнтраванае фігурай Іісуса Хрыста і аб'ядноўваючае ў адзіны семантычны комплекс змест як Старога, так і Новага Запавету, забяпечваючы адзінства Бібліі як агульнай для ўсіх хрысціян крыніцы» [14, с. 796].

Хрысціянская этыка цесна звязана з хрысціянскім веравучэннем, для яе характэрны універсалізм. Асноўная хрысціянская максіма - гэта добразычлівые адносіны да людзей, любоў (агапэ) да ўсіх людзей, незалежна ад іх сацыяльнага, нацыянальнага і рэлігійнага статуса. Гэта дакладна ўпісваецца і ў вядомае з антычнасці «залатое правіла». На думку прат. Новіка, «В смысле этических предписаний Иисус Христос не сообщает на вербальном уровне почти ничего нового. Но Он Сам - главная новость и данность, Он предлагает людям Себя и ниспосылает людям новую силу - благодать. Апостол Павел продолжает утверждать христианский этический универсализм: во Христе нет ни иудея, ни язычника; нет раба, ни свободного (Гал. 3, 28). Апостол Петр открывает двери Церкви для язычников (Дн. 10)» [9].

Гісторыя хрысціянства на беларускіх землях налічвае больш за дзесяць стагоддзяў. Тым не менш, увага да працэсу хрысціянізацыі ўсходніх славян, да якіх адносяцца і беларусы, актуальная і на сённяшні час. Дыскусійнасць звязана з вызначэннем, на мой погляд, працэсу цывілізацыі на землях Беларусі. Што рабіць з папярэдняй язычніцкай спадчынай? Адмаўляць яе, як паганства, ідучы за Флароўскім, які пачынаў «гісторыю рускай культуры з Хрышчэння Русі, а язычніцтва застаецца за парогам гісторыі» [21, с. 2], ці пагадзіцца з поглядам прат. Ігара Эканомцава, які сцвярджае, што дахрысціянская Русь у галіне матэрыяльнай культуры і язычніцкіх уяўленняў, якія базаваліся на антычнасці, дасягнула «даволі высокай ступені развіцця, што дазволіла ей так лёгка і хутка ўспрыняць вельмі складаныя канцэпцыі хрысціянскага веравучэння і светабудаўніцтва і здейсніць грандыёзны прарыў ў галіне самасвядомасці» [22, с. 27]? Некалькі десяцігоддзяў не сціхаюць навуковыя дыскусіі - ці звязана існаванне традыцыйных грамадстваў з прагрэсам на аснове традыцыйных веравызнанняў, ці цывілізацыя пачынаецца з хрысціянства. Канешне, цікава прааналізаваць падмурак традыцыйных культур, аднак, гэта звязана з тяжкасцямі іх вывучэння. На жаль, традыцыйнае, язычніцкае грамадства не пакінула пасля сябе пісьмовых крыніц на беларускіх землях. Вераванні старажытных продкаў беларусаў засталіся люстэркам, у якім адлюстравалася ўспрыманне навакольнага свету і месца чалавека ў гэтай сістэме светабудаўніцтва.

Тым не менш, гістарычнае значэнне прыняцця хрысціянства для Беларусі мае велізарнае значэнне. Гэты пастулат лёг у аснову разгляду праблемы ўплыву Візантыі на хрысціянізацыю беларускіх зямель. Не трэба пры гэтым забываць, што ўсходнія славяне не прымалі самі рашэння аб прыняцці хрысціянства. Гэта быў палітычны крок кіеўскага князя Уладзіміра. Аднак менавіта гэты крок быў вызначальным для гісторыі беларускіх зямель.

Калі прыгадаць палітычную гісторыю Беларусі X ст., нельга абысці ўвагай гісторыю Уладзіміра і Рагнеды, якая ўжо даўно стала хрэстаматыйнай. Паміж тым, менавіта Рагнеда, а больш правільна Анастасія і яе сын Ізяслаў, сталі першымі хрысціянамі ў Полацкай зямлі. А можа ў дараванні жыцця Анастасіі і алюстравалася змяненне ментальнасці кіеўскага князя, які вырашыў захаваць жыццё сваей непакорнай жонцы, можа гэта быў крок хрысціянскай міласэрнасці?

Не трэба забываць і аб тым, што на беларускіх землях доўгі час хрысціянства суіснавала з паганствам. Так, на тэрыторыі Верхняга Панямоння язычніцкія культы захоўваліся амаль да XIV ст. Як расцэньваць гэта - як праяву моцнага ўпыву язычніцтва ці праяву зноў жа талерантнасці хрысціянства? Гэта яшчэ адно з дыскусійных пытанняў візантыйскага, хрысціянскага ўплыву на гістарычны лёс беларускіх зямель.

Да моманту прыняцця хрысціянства ўсходнімі еўрапейскімі народамі Візантыя не была краінай, якая стаяла на шляху сваёй ліквідацыі, якой яна стала ў XIII-XV ст., а была моцнай, самай багатай на той час у свеце і квітнеючай дзяржавай, хаця яе межы і скарачаліся. Акрамя таго, у IX-X ст. Усходняя і Заходняя Царква не знаходзіліся ў стане раздзелу, а толькі былі ў стане канфлікту, які паглыбляўся.

Адным з першых філосафаў, які ўсебакова стаў разглядаць уплыў Візантыі на гісторыю, перш за ўсе, культуру, стаў амаль забыты ў першай палове ХХ ст. К.Н. Лявонц'еў. Сапраўдная цікавасць да яго ідэй і працы «Византизм и славянство» з'явілася толькі ў канцы ХХ ст., калі былі перавыдадзеныя яго працы. Ён пісаў, што цывілізацыя Заходняй Еўропы і Руская цывілізацыя склалася пад вызначальным ўплывам візантынізма. Аднак Заходняя Еўропа ў IX ст, з моманту абвяшчэння імператарам Карла Вялікага, «якое было справай папства», рэзка адмежавалася ад Візантыі, якая да гэтага духоўна звязвала ўсе заходнія краіны. Візантыйская імперыя страчвае ўплыў на Заходнюю Еўропу, аднак «приобретает своему гению на Северо-Востоке югославян, а потом и Россию» [12, с. 174 - 175].

«Какой теперь язык повернется описать или рассказать о случившемся в городе несчастье, о страшном пленении, о жестоком переселении, которое происходило не из Иерусалима в Вавилон или Ассирию, а из Константинополя в Сирию, Египет, Армению, Персию, Аравию, Африку, Италию, а то и в Малую Азию и в остальные епархии. И как!?

Трепещи, солнце, и ты, земля! Плачь о всеобщей гибели, случившейся с нашим народом по справедливому решению Бога за прегрешения наши! Недостойны мы поднять глаза к небу и лишь, склонив и опустив лицо вниз к земле, мы можем взывать: «Праведен Ты, Господи, праведен суд Твой. Мы согрешили, мы преступили Закон, и мы наказаны за это больше всех народов. Все, что Ты послал на нас, Ты послал воистину по справедливому решению. Однако мы молим: пощади нас, Господи!»

Так заканчвае свой «Плач о падении Константинополя» візантыйскі гісторык Дука. Такімі горкімі словамі заканчваецца гісторыя найвялікшай праваслаўнай імперыі, якая аб'яднала антычную цывілізацыю з хрысціянскім абнаўленнем свету і перадала Новаму часу каштоўную спадчыну мінулых часоў і народаў для памяці і назідання [3].

У сярэдзіне ХІХ ст. у навуковых колах Расіі пачалася спрэчка аб візантыйскай спадчыне. Пётр Чаадаеў ў «Философических письмах» пісаў: «По воле роковой судьбы мы обратились за нравственным учением, которое должно было нас воспитать, к растленной Византии, к предмету глубокого презрения этих (западных) народов». Такіх жа поглядаў прытрымліваўся і другі западнік - Аляксандр Герцэн. А славянафіл Аляксандр Хамякоў пісаў: «Говорить о Византии с пренебрежением - значит расписываться в невежестве». А вось думка гісторыка Льва Гумілёва: «Россия в XV в. унаследовала высокую культуру Византии и татарскую доблесть, что поставило ее в ранг великих держав». Канешне, адмаўленне ад візантыйскай спадчыны, яе адмоўныя адзнакі несправядлівыя: не можа быць спадчына імперыі, гісторыя якой налічвае не адно стагоддзе толькі адмоўнай. Візантыя пакінула пасля сябе такую спадчыну, што кожны можа выбраць з яе тое, што яму больш падыходзіла [7].

На жаль, сёння ўплыў Візантыі на беларускую гісторыі вывучаны не зусім глыбока. Гісторыкі мінулага пакалення ўключалі землі сучаснай Рэспублікі Беларусь у склад адзінай дзяржавы Кіеўскай Русі і не вызначалі асобна беларускія землі.

Уплыў Візантыі, як Другога Рыма, (з гэтым поўнасцю згодны пратаіерэй Іаан Мейендорф) [13, с. 39] на ўсходнееўрапейскі свет быў велізарным. Аналізуючы паняцце «візантыйскай культуры», Мейендорф сцвярджае, што яна змяшчае ў сябе тры элементы: рымскую палітычную ідэалогію, хрысціянскую веру, грэчаскую мову [13, с. 40].

Пад рымскай ідэалогіяй разумеецца Усяленская імперыя, хрысціянская рэлігія, вучэнне, дзякуючы якому Рымская імперыя атрымала сусветнае значэнне. У візантыйскім уяўленні рэлігія займала цэнтральнае месца, і грамадства ўяўлялася як унія Сусветнай дзяржавы з Усяленскай Царквой. Гэта не было уніяй мясцовай, гэта была - ў ідэале - унія Усяленская. Грэчаская мова была мовай культуры, якая замяніла лацінскую мову.

Украіна і Беларусь былі тымі варотамі, праз якія ішло хрысціянства з Візантыі. І няма нічога цудоўнага ў тым, як кажа мітрапаліт Макар, «православная религия на всех этих землях существовала уже целые века, и благодаря этому сумела укорениться глубоко и сильно; исповедовали ее как простой люд, так и вельможи и князья» [5, с. 63].

Як указвалі Герберштэйн і Стрыйкоўскі, нашыя продкі «пребывают твердо и непоколебимо в вере по обрядам греческим». Гваньіні адзначаў, што «как приняли веру христианскую, до сего дня крепко и единодушно держатся ее, хотя некоторые бояре, подвластные польскому королю, следуют лютеранскому и цвинглиеву учению, но весь народ, большая часть вельмож и дворян твердо содержат веру по закону греческому, крепко и единодушно стоят в вере, принятой от греков» [16, с.23]

Праз хрысціянізацыю на беларускія землі прыйшла і культура Візантыйскай імперыі. Яна нарадзіла магутны катаклізм, які змяніў карэнным чынам усё, пачынаючы ад быта кожнай асобнай сялянскай сям'і і заканчваючы сферамі духоўнай і матэрыяльнай культуры. Візантынізм, які моцна абаснаваўся ў мясцовай «ландшафтнай культуры», стаў «вызначальным у плане агульнай арыентацыі» [18]. Прыкладам гэтага служыць Полацкая Сафія, пабудаваная па ўзору Канстанцінопальскага Сафійскага сабора. Аднак у Полацку ўжо назіраюцца асаблівасці, якія адлюстроўвалі творчую пераапрацоўку візантыйскай спадчыны. Прыкладам творчага падыходу да візантыйскага ўплыву можна назваць і Гродзенскую архітэктурную школу з яе вяршыняй - Каложскай царквой і неразвітую Віцебскую архітэктурную школу з яе Благавешчанскай царквой, якая адлюстроўвае ў сабе «замкнуты ўзор асіміляцыі візантыйскай культуры» [18].

Шасціканцовая форма крыжа Еўфрасінні Полацкай зноў кажа аб цесных сувязях з Візантыяй. Тэхніка яго выканання была ўзорна візантыйскай.

Прыняцце хрысціянства на беларускіх землях прывяло да з'яўлення пісьменства. Аб яго распаўсюджванні клапаціліся члены княскіх фамілій. Прыкладамі з'яўляецца дзейнасць манахіні Анастасіі, яе сына Ізяслава, Войшалка, Еўфрасінні Полацкай. Пераважала перакладная літаратура, у народзе было шырока распаўсюджана Свяшчэннае Пісанне, жыцці, апакрыфічная літаратура. Менавіта візантыйскі ўплыў падштрурхнуў да стварэння ўласнай арыгінальнай пісьменнасці. Мясцовыя аўтары грэчаскай віціеватасці не баяліся стварыць, нешта пазбаўленнае практычнай думкі, ажыўлялі бяздушнае рыторства жывой і запаленай верай. Такім быў Кірыла Тураўскі, якога па праву называюць «Златавустам». Яму належаць 12 слоў, 3 пасланні да інакаў, 30 малітваў і малебны канон.

Не трэба забываць, што візантыйскі ўплыў не абмяжоўваўся X - XI ст. У XIV ст. у Візантыі адбываецца духоўнае адраджэнне, адраджэнне манаства, з'явіўся рух ісіхазма - манаха-пустэльніка, які знаходзіцца ў спакою, галоўная задачай якога была пастаянная малітва.

Перыяд XIV ст. гісторыкі назваюць духоўным і культурным адраджэннем, якое пачалося ў Візантыі і распаўсюдзілася на славянскія краіны. У гэты рэгіён уваходзілі і землі ВКЛ. Аднак, разглядаючы гэтае стагодзе, неабходна ўлічваць, што гэта быў перыяд абсалютнага дамінавання праваслаўнай царквы і візантыйскай традыціі на беларускіх землях. Узмацненне Касцёла пачнецца толькі з дугой паловы XVI ст., а пакуль законы Княства, Статуты забараняюць купляць землі і займаць дзяржаўныя пасады палякам у ВКЛ.

XIV ст. стала сведкам распаўсюджвання літаратуры ў славянскіх краінах. Гісторыкі літаратуры называюць гэты час «другім візантыйскім уплывам», разумеючы пад першым Хрышчэнне Русі. Сапраўды, з пункту гледжання аб'ема, колькасць тэкстаў, перакладаемых з грэчэскай на славянскія мовы, было вялікім. У большасці гэта былі тэксты духоўнага зместу: жыцці, багаслоўскія трактаты, кнігі. Гэтыя пераклады былі звязаны са сваеасаблівым стылем, які атрымаў назву «плетение словес» - гэта было прамой спробай капіравання грэкаў, якія любілі плесці славеса [13, с. 51-52]. Шырока была распаўсюджана і перакладная літаратура. Пераклады ў асноўным рабілі манахі ў Канстанцінопалі ці на Афоне.

Першаіерархі, абараняючы сваю паству ад каталіцкага ўплыву, стваралі граматы і павучанні назідальнага характару. Як прыклад можна прывесці дзейнасць свяціцеля Кіпрыяна Маскоўскага. Ім былі складзеныя «Летапіс аб пачатку зямлі Рускай», «Жыціе свяціцеля мітрапаліта Пятра», 8 грамат, 4 пасланні да прападобнага Сергія Раданежскага. Ён выпраўляў памылкі ў богаслужэбных тэкстах, перакладаў замежныя рукапісы. Не менш дзейным быў яго пляменнік, мітрапаліт Літоўскі Рыгор Цамблак. Ён - аўтар 40 твораў, адметных як па зместу, так і па глыбіні багаслоўскай думкі. Літоўскі перыяд яго дзейнасці налічвае толькі 10 твораў. Сярод іх «Надгробное слово Евфимию Тыровскому», «Надгробное слово святому Димитрию», «Слово, како держат немцы веру», словы на царкоўныя святы. Характар яго твораў вызначаецца выразнасцю, метафарычнасцю, віціеватасцю. Даследчыкі лічаць, што Рыгор Цамблак аказаў заметны ўплыў на развіццё аратарскага мастацтва на беларуска-літоўскіх землях.

Нельга не адзначыць і тое, што разам з прыняццем хрысціянства на беларускія землі прыйшла візантыйскай храмавая служба. Беларуская царкоўная музыка - гэта частка вялікай усходнеславянскай (а яшчэ раней і візантыйскай спадчыны). Царкоўныя спевы з'явіліся ў Кіеўскай Русі ў Х - ХІ ст. Грэкі ці славянамоўныя балгары прынеслі іконы, кнігі і, пры дапамозе спевакоў, прыстасавалі візантыйскую літрургію да мясцовых умоў. У богаслужбовай практыцы грэчаская мова выкарыстоўвалася амаль да XVII ст. Школы царкоўнага спеву існавалі ў Полацку, Тураве, Віцебску, Смаленску [15]. Прынесеныя грэчаскія распевы хутка вывучаліся і прыстасоўваліся да народнай музыкі. Складваюцца традыцыі ў выкананні песнапенняў, з'яўляюцца вобласці ўплыву тых ці іншых напеваў. Так, ў паўночных Полацку і Віцебску царкоўная музыка была падобная на музыку Ноўгарада і Пскова, а на Падляшшы быў моцны галіцкі культурны уплыў. Перавага надавалася знаменнаму распеву. Гай де Пікарда лічыць, што знаменны распеў стаў асновай для новага, кіеўскага, ці дакладней сказаць, кіева-літоўскага распева [17, с. 11]. Балгарскія распевы праніклі на тэрыторыю Беларусі ў XV ст. Усяго ж на землях Заходняй Русі ведалі некалькі напеваў: беларускі знаменны, кіева-літоўскі, супрасльскі, урачыстыя грэчаскія і балгарскія напевы, мясцовыя напевы. Асобнае месца ў гісторыі царкоўнай музыкі належыць Супрасльскаму манастыру. Там быў сабраны і запісаны ўвесь цыкл беларускай царкоўнай музыкі. Гэты рукапіс вядомы сення як «Супрасльскі ірмалагіён». Вядомы таксама Львоўскі, Жыровіцкі ірмалагіёны.

У XIV ст. Візантыі ўжо не існавала, ад яе застаўся толькі Канстанцінопаль, аднак, візантыйскі ўплыў на ўсходнеславянскія землі не змяншаўся. Гэта тлумачыцца тым, што богаслужэбны Статут, тэксты, літаратура і каноніка былі вызначаны назаўседы Візантыяй. З улікам гэтага нават нельга падымаць пытанне аб значнасці Візантыі для хрысціянізацыі беларускіх зямель. Візантыйская царква, Візантыйскі Патрыярх працягваў быць цэнтрам Праваслаўнага свету на Усходзе, працягваў адміністрацыйна кіраваць царквой на Русі праз кантроль Мітраполіі Кіеўскай і Усяе Русі.

Усё XIV ст. стала стагодзем барацьбы паміж літоўскімі і маскоўскімі князямі за мітраполію і царкву. Цікавы погляд прат. Іаана Маендорфа на гэты працэс. Ён піша аб тым, што Літва і Масква прытрымліваліся канкрэтных, перш за ўсе, палітычных мэтаў. Візантыя імкнулася захаваць наднацыянальную мітраполію пад главенствам мітрапаліта Кіпрыяна. І толькі калі Кіпрыян ў 1390 годзе заняў Маскоўскую мітраполію, паміж Масквой і Літвой усталяваўся мір [13, с. 52]. Пры гэтым прат. Лапіцкі сцвярджае, што рэлігійна і палітычна-прававое значэнне епархіяльных епіскапаў ў ВКЛ было больш моцным, чым ў Візантыі. Ён тлумачыць гэта тым, што з тых часоў, як у дзяржаве не стала праваслаўных князёў і магнатаў, епіскапы засталіся сапраўднай рэпрэзентацыяй праваслаўнага насельніцтва ў вобразе ўлады [11, с. 110]. Да Крэўскай уніі ў ВКЛ было 16 князёў праваслаўнага веравызнання, пасля яе - 40. Прыгадаем, што сын Міндоўга Войшалк заснаваў каля 1263 года Лаўрышаўскі манастыр, князь Раўмонд Тройдзенавіч, у праваслаў'і Лаўр, прыняў манаскі сан, пасяліўся ў манастыры, пабудаваў царкву Узнясення Гасподня. Прымаючы праваслаўе па візантыйскаму ўзору, яны пераймалі і прыносілі візантыйскую цывілізацыю на землі ВКЛ. Многія з праваслаўных князёў і княгінь роду Гедыміна і Альгерда ладзілі ў сваіх уладаннях манастыры і цэрквы, якім адпісвалі багатыя маёнткі і прамысловыя артыкулы на патрэбы прытчу і на ўладкаванне багадзелень, бальніц і прытулкаў. Падтрымлівала цэрквы і манастыры буйная і сярэдняя шляхта, заможныя гараджане. У Вільні ў сярэдзіне XIV ст. быў пабудаваны Прачысценкі Сабор, манастыр Святой Тройцы і існавалі к таму часу Пятніцкая Царква і царква святога цудатворца Мікалая [14, с. 204].

Сітуацыя змянілася з прыняццем Крэўскай уніі. ВКЛ пачынае пераарыентоўвацца на Захад. Як гэта паўплывала на візантыйскі ўплыў? Ягайла ў Вільні пабудаваў касцёл святога Станіслава, 12 касцёлаў у Жмудзі і розных раёнах Беларусі. Праваслаўнае святарства пазбавілі права засядаць у Сенаце, тым самым абмежавалі яго ўплыў на дзяржаўнае развіццё ВКЛ. У гэтых умовах вышэйшы праваслаўны архіпастыр жыве не ў Вільні, а ў Наваградку, прыязджае ў сталіцу толькі раз у год. Асабліва пахіснула стан праваслаўных прыняццце Гарадзельскага прывілея 1413 г, пасля якога пачынаюць пранікаць у ВКЛ лаціна-польскія традыцыі. Гэты працэс не мае адназначнай ацэнкі. Справа не столькі ў новым адміністрацыйным падзеле і пасадах, а ў пераарыентацыі дзяржавы на Захад. Гэты працэс быў вельмі балючым, цягнуўся некалькі стагодзяў, так і не адбылося перамогі ніводнага боку. Пераможцаў не было, а вось пераможаных было шмат як сярод шляхты, так і сярод простых сялян і мяшчан.

У 1415 годзе Вітаўт выдае прывілей, у якім сцвярджалася аб адзяленні Літоўскай мітраполіі ад Маскоўскай. Гэта быў больш палітычны акт, чым царкоўны. Канстанцінопальскі Патрыярх пачынае страчваць свой уплыў на землях ВКЛ. Калі да XV ст. епіскапамі на беларускіх землях былі балгары і грэкі, дык пасля гэтыя пасады займаюць прадстаўнікі мясцовай, у асноўным, сярэдняй шляхты. Гэта можна параўнаць нават з тым, што каталіцкімі епіскапамі ў той час становяцца прадстаўнікі заможнай шляхты і магнатаў, якія маюць значна больш магчымасцей, перш за ўсе матэрыяльных для сваёй дзейнасці. Аднак яшчэ значная частка магнацкіх родаў ВКЛ у XV ст. засталіся праваслаўнымі - князі Слуцкія, Мсціслаўскія, Астрожскія, Глінскія, Вішнявецкія, Сапегі, Сангушкі, Солтаны, Валовічы, Тышкевічы. Усе яны займалі высокае месца ў дзяржаве, аднак, большасць з іх стане пратэстантамі пад час Рэфармацыі, а потым католікамі ў час Контррэфармацыі. Аднак у XV ст. яны актыўна займаліся фундатарствам. Цікава і тое, што ў фундатарстве ўдзельнічалі і мяшчане. Так, на грошы гродзенскіх мяшчанаў каля 1480 г. быў адбудаваны праваслаўны мужчынскі Барысаглебскі Каложскі манастыр.

Для многіх народаў, у тым ліку і ВКЛ, успрыманне культуры Візантыі спрыяла далейшаму прагрэсу, а візантыйская цывілізацыя стала тым фундаментам, на якім народы Усходняй Еўропы стварылі сваю самабытную культуру.

Уплыў візантыйскай культуры, як падкрэслівае З.Г. Самадурава, быў больш інтэнсіўны там, дзе быў больш высокі ўзровень адукаванасці насельніцтва, там, дзе маглі быць больш поўна і дакладна пераасэнсаваны і прыстасаваны да мясцовых умоў візантыйскія каштоўнасці [19, с. 160]. Існавала прамая сувязь паміж польскасцю людзей, атрымаўшых адукацыю, і глыбінёй пранікнення візантыйскай культуры і хрысціянскай традыцыі. Тут вялізарную ролю адыгралі канкрэтныя гістарычныя асобы, як іх называе З.Г. Самадурава, «культуртрэгеры», якія знаёмілі суседнія Візантыі народы з духоўнымі каштоўнасцямі візантыйскай цывілізацыі [19, с. 164]. На Беларусі можна прывесці прыклад не столькі дзейнасці Еўфрасінні Полацкай, як яе спадчыну: школы і манастыры, багацейшая бібліятэка, якая стала асновай знакамітай бібліятэкі Сафійскага сабору. Дзякуючы яе дзейнасці шмат жыхароў Беларусі змаглі далучыцца да дасягненняў візантыйскай цывілізацыі, не пакідаючы Радзімы.

Па візантыйскаму ўзору на Беларусі былі створаны школы, аднак, зноў жа, гэта не было простым капіраваннем.

Праваслаўная вера звяртала жыхароў беларускіх зямель да грамадскай малітвы. Дзеля гэтага будаваліся каменныя храмы на грошы заможнай шляхты і мяшчан. Заможныя жыхары гарадоў і шляхта ў сваіх уласных дамах наладжвалі іканастасы, накшталт храмавых. Можна прыгадаць словы Андрэя Курбскага: «вся земля …, подобно чистой пшенице держится верою в Бога. В ней Божии храмы числом подобны звездам небесным, в ней множество монастырей, которых никто не в силах перечислить» [9, с 768]. У гэтым плане паказальна, што сяляне жылі ў хатах, крытых саломай, з земляной падлогай, а храмы высіліся як палацы. У прыватным жыцці сяляне карысталіся простым драўляным ці гліняным посудам, а царкоўны посуд рабіўся са срэбра і золата. Сялянская вопратка была саматканнай, а рызы святароў былі з каштоўнай парчы, не кажучы аб іконах, якія былі срэбранныя, вызалачанныя і упрыгожваліся каштоўнымі каменнямі [16, с. 16]. У гэткай пышнасці храмаў прасочваецца менавіта візантыйская традыцыя, пры якой у насельніцтва складваюцца пэўныя правілы паводзін і адносін да царквы: «Богу - усё лепшае». Гэта ўражвала іншаземцаў: «Внешний вид селения или города показывал, что религия - господствующая сила в стране. Палаты князей и богатых людей украшались внутри на церковный лад. По городу постоянно слышался звон доброшумных колоколов; на всех улицах стояли часовни, иконы в окладах, с зажженными свечами. Прохожие крестились перед каждой церковью и часовней, иные клали земные поклоны. Здесь можно было встретить духовенство с иконами, крестами, пением и святой водой. Торжественные крестные ходы совершались весьма часто» [8, с.163].

Многія мяшчане хадзілі ў царкву кожны дзень; наведванне літрургіі кожны дзень уваходзіла і ў прыдворны этыкет. Захавалася і апісанне хатніх малітваў таго часу: «В комнате, где стояло наибольше образов, собиралась вся семья и прислуга, зажигались лампады и свечи, курили ладаном. Хозяин читал вслух утренние молитвы, иногда заутреню и часы, смотря по досугу, уменью и степени благочестия; умевшие петь - пели. У знатных людей и князей были домовые церкви, и все домашние сходились в церковь, где молитвы, утреню и часы служил священник, а после богослужения кропил предстоящих святой водой. Затем все расходились для своих занятий» [9, с. 766].

Архіепіскап Серафім (Собалеў) адзначае, што продкі нашы як цяжка грашылі, так і ўмелі каяцца. У пакаранні трымалі шматдзённыя пасты, давалі міластыню, ведаючы, што яна даруе вялікія грахі. Менавіта пакаянне, на думку архіепіскапа Серафіма, як сродак духоўнага ачышчэння, дазволіла захаваць веру ў тым выглядзе, у якім яна была прынята ад Візантыі, і таму так нядоўга пратрымаліся ерасі на Беларусі, у тым ліку і Феадосія Касога.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Бердяев, Н.А. Русская идея / Н.А. Бердяев // О России и русской философской культуре. - М., 1991.

2. Бибиков, М.В. Византийская рукописная книга на Западе и Востоке / М.В. Бибиков // Византия между Западом и Востоком. Опыт исторической характеристики. - СПб.: Алетейя, 2001.

3. Васильев, А. Истории Византийской империи / А. Васильев. - М., 2004.

4. Володин, Э. Византийский дар. Наследие Византийской империи / Э. Володин // сайт «Русское Воскресение».

5. Голубинский. История Русской Церкви / Голубинский. - Т. 1, ч. 2. - Москва, 1904.

6. Доброклонский, А.П. Руководство по истории Русской Церкви / А.П.Доброклонский. - М: Крутицкое Патриаршее подворье. Общество любителей церковной истории. - М., 1999.

7. Зайдман, И. Византийской наследие / И. Зайдман. - Нюрнберг, 2005.

8. Знаменский, П.В. История Русской Церкви / П.В. Знаменский. - М., 2000.

9. Игум. Венеамин (Новик). Христианство и общечеловеческие ценности / Игум. Венеамин (Новик). Исторический очерк русского проповедничества. - СПб., 1879.

10. Клари, Р. Завоевание Константинополя / Р.Клари. - М., 1989.

11. Лапіцкі, М., протапрэсвітар. Праваслаўе у ВКЛ за часоў панавання Уладзіслава Ягайлы (магістэрская праца для Варшаўскага універсітэта, 1934 г.) / М Лапіцкі. - Нью-Йорк, 1978.

12. Леонтьев, К.Н. Византизм и славянство / К.Н. Леонтьев // Россия глазами русского. Чаадаев, Леонтьев, Соловьев. - СПб., 1991.

13. Мейендорф, И. Духовное и культурное Возрождение XIV века и судьбы Восточной Европы (лекция, прочитанная в Европейском Гуманитарном Университете) / И.Мейендорф // Серия «Библиотека Белорусского Экзархата». Вып. 2. - Минск, 1992. - С. 39 - 71.

14. Новейший философский словарь. - Минск, 1999.

15. Падокшын, С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура / С.А Падокшын. - Мінск, 2000.

16. Папков, А. Положение православия и русской народности в Литве до XVII в. / А.Папков // Богословский вестник. - Москва, 1899.

17. Пікардо, Гай Дэ. Царкоўная музыка на Беларусі 989 - 1995 / Гай Дэ. Пікардо. - Мінск, 1995.

18. Православное зодчество в Беларуси. Альбом / сост. Г. Лаврецкий. - Минск, 1995.

19. Самодурова, З.Г. Роль византийской школы в организации системы обучения в окружающих империю странах в VII - XII вв. / З.Г. Самодурова / Византия между Западом и Востоком. Опыт исторической характеристики. - СПб.: Алетейя, 2001.

20. Соболев, Серафим (архиепископ). Русская идеология / С.Соболев // Русская идеология. Православие. Самодержавие. Народность. Православный богословский церковно-монархический сборник. - М.: Лествица, 2000.

21. Флоровский, Г. Пути русского богословия. - Т. 1. - Париж, 1937.

22. Экономцев, И. Православие, Византия, Россия: сборник статей / И. Экономцев. - Париж, 1989.

Сайт Pawet: Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народу. Частка 1. 2009 г.

Сілава С.У.

Рубрыка: