МІСІЯНЕРСКАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ ОРДЭНА БАЗЫЛЬЯН У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII ст.

Эпоха Контррэфармацыі прынесла пашырэнне ўплыву Каталіцкай Царквы ва ўсім свеце. Менавіта ў другой палове XVI - XVII стст. каталіцызм пачынае адпавядаць сваёй назве «сусветны» і ахоплівае ўсе кантыненты. Каардынацыя місіянерскай дзейнасці знаходзілася ў руках Кангрэгацыі Прапаганды Веры, створанай булай папы Рыгора XV у 1622 г.

Ва Усходняй Еўропе прадметам асаблівай увагі Апостальскай Сталіцы былі праваслаўныя, якія засялялі абшары Рэчы Паспалітай, уладанні Габсбургаў, Венгрыю, Трансільванію, Асманскую імперыю, Маскоўскую дзяржаву. Ключавую ролю ў распаўсюджванні каталіцтва ў гэтым рэгіёне адводзілася уніяцкаму манаству Рэчы Паспалітай, якое ў 1617 г. аб'ядналася ў ордэн базыльян. I гэта зразумела. Уніятам, якія прытрымліваліся ўсходняга абраду, было лягчэй працаваць сярод праваслаўных, чым католікам-лаціннікам. На думку стваральніка базыльянскага ордэна Язэпа Вельяміна Руцкага, уніяцкія «манахі будуць успрымацца (праваслаўнымі) як свае, таму ім лягчэй будзе навучаць народ, вяртаць яго да паслухмянасці Святой Рымскай Царкве» [13, с. 24).

Планы рымскай курыі супадалі з геапалітычнымі інтарэсамі караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта III, які быў зацікаўлены ў аслабленні Маскоўскай дзяржавы і Асманскай імперыі. Стварэнне уніяцкай царквы, менш залежнай ад уладаў, чым праваслаўная, дазволіла бы больш эфектыўна ўплываць на ўнутрапалітычныя працэсы ў гэтых краінах.

Акрамя знешніх чыннікаў, да місіянерскай дзейнасці ў суседніх краінах базыльян падштурхоўвала і рэлігійная сітуацыя ў Рэчы Паспалітай. Пасвячэнне патрыярхам Феафанам праваслаўнай іерархіі ў 1620 г. ускладніла становішча уніяцкай царквы. Супраць яе сталі выступаць не толькі праваслаўныя, але і частка каталіцкіх магнатаў і шляхты, у тым ліку некаторыя лацінскія епіскапы. Пачаўся пераход уніятаў у лацінскі абрад.

У гэтай сітуацыі мітрапаліт Я. Руцкі імкнуўся заручыцца падтрымкай Апостальскай Сталіцы. Каб даказаць неабходнасць захавання царкоўнай уніі ў сябе на Радзіме, ён звяртаецца ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры з шэрагам праектаў з удзелам базыльян. Адным з іх стаў план стварэння на тэрыторыі Рэчы Паспалітай місіянерскай семінарыі, выкладзены ў мемарандуме «Аб Масковіі» (1624 г.). Месцам знаходжання вучэльні быў абраны Мінск [6, с. 122].

Гэта ўстанова, па словах Я. Руцкага, павінна рыхтаваць «будучых прапаведнікаў сапраўднай веры, дзякуючы якім схізма будзе выкаранена, не толькі на Русі (беларуска-ўкраінскіх землях - С.К.), але таксама і ў Масковіі, і сярод іншых шматлікіх народаў гэтага абраду..., а менавіта ... ў Валахіі, Малдавіі, Венгрыі, Сербіі, Балгарыі» [11, с. 28]. Кіраўніцтва семінарыяй планавалася даручыць базыльянам. Мітрапаліт спадзяваўся, што і самі семінарысты пасля заканчэння вучобы «стануць манахамі Чыну Св. Васіля Вялікага» або ўстрымаюцца ад шлюбу, што значна аблегчыць ім місіянерскую працу [11, с. 28].

Хоць у творы ў якасці абшару для місіі пералічаны шэраг краін з праваслаўным насельніцтвам, асаблівую ўвагу аўтар надаваў Маскоўскай Русі. Гэта тлумачыцца дзвюма прычынамі. Па-першае, «пераварочванне маскавітаў ніхто іншы не можа зрабіць, як толькі русіны, якія маюць з імі той самы абрад і мову богаслужбы» [11, с. 28]. Да таго ж, размоўная «маскоўская мова», на думку мітрапаліта, мала «адрозніваецца ад русінскай» [11, с. 26]. Па-другое, Я. Руцкі спадзяваўся, што каралевіч Уладзіслаў здолее рэалізаваць свае прэтэнзіі на маскоўскую карону і на троне гэтай дзяржавы будзе каталіцкі цар [11, с. 50; 14, с. 220-221]. Гэта створыць умовы для місіянерскай дзейнасці. Згодна мемарандаму, выпускнікі уніяцкай семінарыі заселяць маскоўскія манастыры. Як больш адукаваныя, чым мясцовае духавенства, яны «зоймуць пасады настаўнікаў у школах, святароў, візітатараў парафій», а з цягам часу - «епіскапаў ды іншыя вышэйшыя царкоўныя прэлатуры». За епіскапамі «як за сваімі ўладарамі пойдзе і народ» [11, с. 28]. Такім чынам, уся Маскоўская Русь пяройдзе ў падпарадкаванне Апостальскай Сталіцы.

План уніяцкага мітрапаліта быў падтрыманы Кангрэгацыяй Прапаганды Веры, якая ў жніўні 1626 г. выдаткавала 1000 скудзі на яго фінанасаванне [6, с. 105]. Праект місіянерскай семінарыі абмяркоўваўся на уніяцкім царкоўным саборы ў Кобрыне (1626 г.) і Лаўрышаўскай кангрэгацыі (1626 г.) базыльянскага ордэна [1, с. 31; 9, с. 98]. Было вырашана ахвяраваць ад кожнай епархіі і манастыра грошы на яе будаўніцтва. Свае ўкладанні зрабілі віленскі біскуп і князь Хрыстафор Збаражскі [11, с. 51]. Пытанне аб місіянерскай семінарыі заставалася актуальным для Рыма і ў 30-я гг. XVII ст. У інструкцыях, дадзеных Кангрэгацыяй Прапаганды Веры місіянеру Мікалаю Янсану, змешчана парада наведаць у Масковіі праваслаўныя манастыры, даведацца ў ігуменаў: «Ці маглі б уніяцкія манахі прапаведаваць каталіцкую веру і засноўваць школы? Ці мажліва знайсці маладых манахаў для семінарыі, якая будзе заснавана ў Рускай Польшчы для рускіх уніятаў?» [11, с. 81].

Спадзяванні Я. Руцкага спраўдзіліся толькі часткова. Адмова Уладзіслава IV ад тытула маскоўскага цара ў 1634 г. зрабіла праблематычнай перспектыву місіянерскай працы ў Расіі. Семінарыя ў Мінску была адкрыта каля 1652 г. і праіснавала ўсяго 2 гады - да вайны, што пачалася ў 1654 г. [1, с. 52; 21, с. 51]. Яна не мела місіянерскага характару і займалася выключна падрыхтоўкай святароў для уніяцкіх прыходаў у Рэчы Паспалітай. Нічога невядома і аб прабыванні базыльян-місіянераў на тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы.

Параўнальна большых поспехаў ордэн дасягнуў на Балканах. Ва ўладаннях аўстрыйскіх Габсбургаў пражывала шмат праваслаўных, сярод якіх былі сербскія ўцекачы з Асманскай імперыі (г. зв. ускокі). Частка іх пасялілася ў горнай мясцовасці Жумбэрак (Харватыя). Заграбскі рыма-каталіцкі епіскап Пётра Дамітрыевіч перадаў сербам спустошаны кляштар у вёсцы Марча, у якім уцекачы заснавалі свой манастыр. Пазней ён стаў цэнтрам новаўтворанай Марчанскай епархіі. У 1611 г. Сімун Вратанья, епіскап марчанскі, прыняў унію [17, с. 102; 20, с. 128]. Паколькі кантакты сербскіх уніятаў з Рымам былі эпізадычнымі, Кангрэгацыя Прапаганды Веры ў 1628 г. запатрабавала ад папскага нунцыя ў Вене К. Карафо падрабязную інфармацыю. Той вырашаў паслаць у Жумбэрак студэнта Венскага папскага калегіума Мяфодзія Тарлецкага [17, с. 102]. М. Тарлецкі паходзіў з шляхецкага роду з Бельзкага ваяводства; выконваў абавязкі пісара пры падскарбіі ВКЛ Мікалае Трызне [5, с. 446]. На пачатку 1620-х прыняў манаства ў ордэне базыльян; у 1626 - 1630 гг. вывучаў багаслоўе ў Венскім калегіуме [12, с. 160, № 2]. Чаму К. Карафо звярнуўся менавіта да яго? С.Сэнык тлумачыць гэта тым, што базыльянін меў агульны з сербамі абрад і ведаў іх мову [17, с. 102]. На нашу думку, М. Тарлецкага парэкамендаваў нунцыю мітрапаліт Я.Руцкі, паколькі без дазволу апошняга ён бы не рызыкнуў паехаць у місіянерскае падарожжа. Цалкам мажліва, што Апостальская Сталіца бачыла ў маладым і энергічным базыльяніне намесніка, а ў перспектыве - і пераемніка марчанскага епіскапа. Сімун Вратанья быў ужо ў сталым узросце, таму рымскай курыі патрэбна была гарантыя, што і пасля яго смерці епархія застанецца уніяцкай [16, с. 129].

Восенню 1628 г. М.Тарлецкі наведаў Марчу і пазнаёміўся з сітуацыяй [17, с. 102]. У лютым 1629 г. ён прыезжае ў Рым, перадае ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры справаздачу мітрапаліта Я.Руцкага аб стане уніяцкай царквы ў Рэчы Паспалітай і дзеліцца ўражаннямі аб прабыванні ў Марчы [17, с. 103]. Верагодна, гэтай інфамацыі было недастаткова, таму летам 1629 г. місіянер зноў прыязджае ў Харватыю. Напрыканцы свайго прабывання М. Тарлецкі складае план пераўтварэнняў ў царкоўным жыцці епархіі. Галоўная роля ў ім адводзілася базыльянам з Рэчы Паспалітай. Яны павінны былі пасяліцца ў Марчы, заснаваць манастыр са строгім статутам, а затым і семінарыю для навучання сербскіх манахаў і святароў [13, с. 257, 329-333]. Як бачым, план у агульных рысах тоесны вышэйзгаданаму мемарандаму Я.Руцкага. Абодва праекты разглядалі базыльян як галоўную рухаючую сілу царкоўнай рэформы і рабілі націск на адукацыю кліру. Сам М.Тарлецкі напрыканцы 1629 г. мусіў пакінуць Харватыю, паколькі атрымаў ад мітрапаліта Я.Руцкага прызначэнне на пасаду холмскага епіскапа [17, с. 103].

Наступны раз ён трапіў у Марчу на пачатку 1643 г. па дарозе ў Рым. Менавіта тады завязаліся кантакты М.Тарлецкага з маладым Юрыем Крыжанічам, які на той час працаваў святаром у Заграбскай каталіцкай епархіі [7, с. 21]. «Юры Крыжаніч, лацінскі святар, жадае наведаць Русь для вывучэння абрадаў і мовы. Ён хоча змяніць абрад, каб было лягчэй навяртаць душы», - пісаў М.Тарлецкі ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры [19, с. 128]. У красавіку 1644 г. на зваротным шляху з Рыму ён зноў наведаў Харватыю і сустрэўся з Ю. Крыжанічам. [17, с. 104]. М.Тарлецкі абяцаў узяць маладога харвата «да сябе (у Холм - С. К.) як жадаючага вывучаць грэчаскі абрад і складаць палемічныя творы» [7, с. 22]. Якую мэту пераследаваў холмскі епіскап? На думку С. Сэнык, ён хацеў «даць Крыжанічу інструкцыі для правядзення місіянерскай працы ў Марчы» [17, с. 104].

Але навошта дзеля гэтага было ехаць у далёкі Холм? «Абрады і мову» сербаў лепш было вывучаць на месцы. Верагодна, існуе сувязь паміж запрашэннем М.Тарлецкага і жаданнем самога Ю.Крыжаніча паехаць місіянерам у Маскоўскую Русь. Упершыню аб сваіх планах малады харват паведаміў у Кангрэгацыю Прапаганды Веры яшчэ ў 1641 г., а затым неаднаразова іх паўтараў [7, с. 15-17]. Аб гэтым не мог не ведаць М.Тарлецкі. Прабыванне ў Холмскай епархіі сярод людзей, блізкіх па абраду і мове да жыхароў Маскоўскай дзяржав, павінна было падрыхтаваць Ю. Крыжаніча да канчатковай мэты яго місіі. Як вядома, харвацкі місіянер так і не змог наведаць Холмшчыну. У 1646 г. Кангрэгацыя Прапаганды Веры накіравала яго ў Смаленск, адкуль ён урэшце трапіў у Маскоўскую дзяржаву.

Прыкладна ў гэты ж час на Балканы прыехаў базыльянін Паўлін Дэмбскі (каля 1615 - 1656). Кароткія біяграфічныя звесткі аб гэтай асобе захаваліся ў рукапісным зборніку мітрапаліта Л. Кішкі пачатку XVIII ст. [4, с. 122-123]. На думку I.Скрутэня, П.Дэмбскі паходзіў са шляхты Плоцкага ваяводства [18, с. 150]. Але ў спісах студэнтаў Брунсбергскага калегіума насупраць яго прозвішча пазначана: «Ruthenus» (русін) [12, с. 55, № 41]. Гэта сведчыць аб тым, што місіянер быў звязаны з рускай галіной роду, якая жыла ў Галіцыі. Пасля прыняцця манаства ў ордэне базыльян П. Дэмбскі з 1633 па 1637 г. вучыўся ў Брунсбергскім езуіцкім калегіуме. У сярэдзіне 40-х гг. XVII ст. Кангрэгацыя Прапаганды Веры прызначыла яго «апостальскім місіянерам у Балгарыі, Сербіі, Чарнагорыі», якія на той час знаходзіліся пад уладай Асманскай імперыі [4, с. 123]. Базыльянін быў вымушаны утойваць сапраўдную мэту сваёй місіі; шмат падарожнічаў, пераапрануты гандляром або селянінам [4, с.123]. Падобна Я.Руцкаму, галоўны націск у місіянерскай працы ён рабіў на адукацыі. У гарадах Печ (Іпэк, Косава) і Катуро П.Дэмбскі адкрыў граматычныя школы для манахаў і шляхты з выкладаннем лаціны [4, с. 123; 18, с. 150; 8, с.4; 22, с. 99]. Гэта дазволіла яму завязаць цесныя адносіны з вышэйшым сербскім праваслаўным духавенствам. У 1652 г. Паўлін Дэмбскі разам з Франам Стаіміравічам, каталіцкім епіскапам Прызрэна, сустрэўся з сербскім патрыярхам Гаўрыілам Раічам [10, с. 233]. На той час Сербская Праваслаўная Царква знаходзілася ў цяжкім становішчы з-за пераследу турак. Таму Г.Раіч звярнуўся праз П.Дэмбскага да папы з просьбай аб дапамозе. Абмяркоўвалася і пытанне заключэння царкоўнай уніі, але канчатковае пагадненнне па гэтаму пытанню так і не было дасягнута [10, с. 233].

У згаданым рукапісным зборніку мітрапаліта Л.Кішкі і пасланнях П.Дэмбскага ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры ёсць інфармацыя аб яго ўдзеле ў падрыхтоўцы царкоўных сабораў 1648 і 1654 гг. у Морачскім манастыры (цэнтральная Чарнагорыя) [4, с.123; 18, с. 150]. Абодва саборы нібыта выказалі адданасць сербскага духавенства папе і дэлегавалі ў Рым сваіх пасланнікаў. Сербскія гісторыкі Ё.Радоніч, Н.Мілаш, Д.Сліпчэвіч аспрэчваюць аўтэнтычнасць саборных актаў і лічаць іх сфальсіфікаванымі [8, с. 4]. Але нават калі б вышэйзгаданыя пастановы былі сапраўды прыняты, практычных вынікаў яны не мелі. Сербская царква засталася праваслаўнай.

Аналіз місіянерскай дзейнасці базыльян па-за межамі Рэчы Паспалітай прыводзіць нас да наступных высноваў. Паміж грандыёзнымі планамі мітрапаліта Я.Руцкага, Кангрэгацыі Прапаганды Веры і наяўнымі вынікамі існавала відавочнае разыходжанне. Да сярэдзіны XVII ст. ордэн базыльян здолеў накіраваць толькі двух місіянераў на Балканы, аб душпастырскай дзейнасці ў іншых рэгіёнах нічога невядома. Прычыны гэтага трэба шукаць не толькі ў насцярожаным стаўленні праваслаўных да уніі або неспрыяльнай палітыцы ўладаў Маскоўскай дзяржавы і Асманскай імперыі. Становішча уніяцкай царквы ў самой Рэчы Паспалітай на працягу разглядаемага перыяду заставалася досыць хісткім. Па падліках М. Ваврыка, у 1636 г. у краіне было 36 базыльянскіх манастыроў з прыблізна 160 манахамі [2, с. 9]. Гэта азначае, што на кожны кляштар у сярэднім прыпадала 4-5 чарняцоў. Такой колькасці было, відавочна, недастаткова для падтрымання гаспадаркі і духоўнага жыцця ў належным стане. Аб маланаселенасці уніяцкіх манастыроў гаворыцца ў лісце ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры (1648 г.) пракуратара базыльян П.Баравіка, у «Літасе» П.Магілы (1644 г.), у «Перспектыве» К. Саковіча (1642 г.) [15, с. 60; 3, с. 319, 344]. У гэтых умовах больш актуальнай была праблема выжывання ордэна ў самой Рэчы Паспалітай, чым місіянерскай дзейнасці сярод праваслаўных суседніх краін.

Спіс крыніцiлітаратуры

1. Археографическнй сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. - Т. 12. - Вильна, 1900.

2. Ваврик, М. Нарис розвитку i стану Василіянського Чину XVII - XX ст.

Топографічно-статистична розвідка / М. Ваврик. - Рим, 1979.

3. Голубев, С. Киевский митрополит Пётр Могила и его сподвижники / С. Голубев. - Т. 2. - Киев: Тип. С. В. Кульженко, 1898. - 524 с.; Приложение. - 498 с.

4. Житеписи Василіян // Записки Чина Св.Василия Великого. - Жовква,

1924. - Т. 1, вып. 1. - С. 105 - 130.

5. Петрушевич, A. K. Сводная галицко-русская летопись / A. K. Петрушевич. - Львов, 1874.

6. Плохий, С.Н. Папство и Украина / С. Н. Плохий. - Киев, 1989.

7. Пушкарёв, Л.Н. Юрий Крыжанич / Л. Н Пушкарёв. - Москва, 1984.

8. http://www.atlantaserbs.com

9. Стрельбицкий, И. Униатские церковные соборы с конца XVI в. / И.Стрельбицкий. - Вильна, 1880.

10. Турилов, A.A. Игнатий (Шестаков) Гавриил I Раич / A.A. Турилов //

Православная энциклопедия. - Т. X. - Москва, 2005. - С . 232 - 233.

11. Шмурло, Е. Римская курия на русском православном Востоке в 1609 -

1654 годах / Е. Шмурло. - Прага, 1928.

12. Blażejovskyj, D. Byzantine Kyivan Rite students in pontificall colleges and

in seminaries, universities and institutes of Central and Western Europę (1576 -

1983) / D. Blażejovskyj. - Romae: PP. Basiliani, 1984.

13. Epistolae Josephi Velamini Rutskyj, Metropolitae Kiovensis Catholicae

(1613 - 1637). - Romae, 1956.

14. Harasiewicz, M. Annales Ecclesiae Ruthenae / M. Harasiewicz. - Leopoli: Typis institute Rutheni stauropigini, 1862.

15. Litterae Basilianorum in terris Ucrainae et Bielarusjae. - Vol. 1 (1600 - 1730). - Romae: PP Basiliani, 1979. - 368 p.

16. Rechowicz, M. Plany missyjne Kongregacji de Propaganda Fide na

Bałkanach a unia w Polsce (1622 - 1635) / M. Rechowicz // Nasza Przeszłość. - T. 2. - 1947. - S. 135 - 145.

17. Senyk, S. Kriżanić and Ukrainę / S. Senyk // Papers and Proceedings of the Department

of Historical Research of the Institute of Historical and Social Research of

Creation Academy of Sciences and Arts. - Vol. 14. - 1986. - P. 101 - 112.

18. Skruteń, I. Dębski (Dembski) Paulin / I. Skruteń // Polski Słownik Biograficzny. - T. 5. - Kraków, 1936 - 1946. - S. 150.

19. Supplicationis Ecclesiae Unitae Ucrainae et Bielarusjiae. - Vol. 1. - Romae, 1960.

20. Ks Suttner, E. Unie Kośćołów Wschodnich z Kościołem Rżymskiem w

wiekach XVI i XVII / Ks E.Suttner // Unia Brzeska z perspectywy czeterech stuleci. - Lublin, 1998. - S. 123 - 141.

21. Wojnar, M. Basilian seminaries, colleges and schools (XVII - XVIII) / M. Wojnar // Записки Чина Св.Василія Великого. - Vol. 9. - 1974. - P. 48 - 63.

22. Wojnar, M. Basilian missionary work, missionaries and missions (XVII -

XVIII) / M. Wojnar // Записки Чина Св.Василія Великого. - Vol. 9. - 1974. - P. 95 -110 .

Сайт Pawet: Хрысціянства у гістарычным лёсе беларускага народа. Частка 1. 2009

Казуля С.В.

Рубрыка: