Камэнтары (Л. Языковіч)

1 Польская аўтакефальная праваслаўная царква, кананічнае праваслаўна-адміністрацыйнае аб'яднанне праваслаўных епархій у ме-жах польскай дзяржавы. У 1922 г. патрыяршым экзархам у Полыпчы мінскім архіепіскапам Георгіем (Ярашэўскім) абвешчана аўтакефалія Польскай царквы. 13.11.1924г. ПАПЦ прызнана Канстанцінопальскім патрыярхам, 17.9-1925 г. урачыста абвешчаны акт аўтакефаліі. У 1939 г. ахоплівала 5 епархій: Варшаўскую, Валынскую, Віленскую, Гродзенска-Навагрудскую і Палескую. Маскоўская патрыярхія прызнала ка-нанічнасць ПАПЦ 22.6.1948г.

2 Руская зарубежная праваслаўная царква, заснавана ў 1921 г. прадстаўнікамі рускай царкоўнай эміграцыі. Да канца 1920-х гг. пад-трымлівала сувязі з Рускай праваслаўнай царквой. Афіцыйна не прызна-на аўтакефальнымі праваслаўнымі цэрквамі. Аб'ядноўвае каля 500 тыс. веруючых болып чым у 30 краінах свету, найболыпая іх колькасць у ЗІПА. Узначальваецца мітрапалітам з рэзідэнцыяй у г. Джорданвіль. Вы-шэйшы орган - Сінод, які складаецца з 5 архірэяў. 3 1993 г. мае свайго прадстаўніка ў Расіі.

3 Чорная Русь, у гістарычнай традыцыі назва паўночна-заходняй часткі Беларусі, якая ў сярэдзіне 13 ст. увайшла ў склад Вялікага княства Літоўскага. Псторыка-геаграфічныя ўяўленні 18-20 стст. лакалізавалі Чорную Русь вакол Навагрудка, Гродна, Ваўкавыска, Слоніма. Падзел на Белую, Чорную і Чырвоную Русь узнік у заходнееўрапейскай гістарыч-най традыцыі не раней за 17 ст. і не быўуласцівы самім усходнім славя-нам.

4 Белая Русь, назва некаторых зямель сучасных Беларусі і Расіі ў 13-18 ст. Упершыню тэрмін ужыты ў 13 ст. Заходнееўрапейскія і польскія храністы шырока выкарыстоўвалі гэтую назву, але без дакладнай ла-калізацыі. 3 пач. 17 ст. назва ўсё болып звязваецца з верхнім Падняпроў-ем і Падзвіннем, якія ў ВКЛ раней называлі проста Руссю. У 18 ст. расійскі ўрад лічыў беларускімі Магілёўскую і Віцебскую губерні. У 19 ст. наз Бе-лая Русь пашырылася на ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў і дала па-чатак сучаснай назве Беларусь.

5 Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ), Вялікае княства Літоўскае, Рус-кае і Жамойцкае (афіцыйная назва з 15 ст.), феадальная дзяржава на тэ-рыторыі Беларусі, Літвы, Украіны, часткі Расіі. 3 1569 г. у складзе Рэчы Паспалітай. Утворана ў сярэдзіне 13 ст. яго ядром былі беларускія землі верхняга і сярэдняга Панямоння і сярэдняга цячэння ракі Віліі. Дзяржаваўзнікла ва ўмовах пастаяннай барацьбы з крыжацкай агрэсіяй і пад паг-розай мангола-татарскага нашэсця. Сталіцамі дзяржавы з'яўляліся На-вагрудак (з 1240-х гг.) і Вільня (з 1323 г.). Першы вялікі князь Міндоўг.

6 Гедымін (Гедзімін; каля 1275-1341 гт.), вялікі князь ВКЛ у 1316- 1341 гг. У час яго княжання асноўная частка беларускіх земляў ад Заход-няга Буга да Дняпра ўвайшла ў склад ВКЛ. Вёў актыўныя ваенныя дзеянні супраць тэўтонскага ордэна, клапаціўся аб ваенным умацаванні дзяржа-вы. Па яго ініцыятыве пабудаваны замкі ў Вільні, Троках, Крэве, Лідзе. Віцебску і інш. Пры Гедыміне была створана літоўская праваслаўная мітраполія з цэнтрам у Навагрудку, якая падпарадкавалася канстанціно-пальскаму патрыярху. Загінуў у баі з крыжакамі пры аблозе крэпасці Ба-ербург. Існуе версія, што быў атручаны. Нашчадкі Гедыміна ўтварылі ды-настыю Гедымінавічаў.

7 Жмудзь, балцкае племя, іншая назва Жэмайты, Жамойць. Галоўнае племя літоўцаў, жывуць на захадзе сучаснай Літвы. 3 12бО-х гг. уваходзілі ў склад ВКЛ, але неаднаразова ўздымалі паўстанні супраць улады вялікага князя. Пасля Грунвальдскай бітвы 1410 г. з крыжакімі канчаткова далу-чаны да ВКЛ і ахрышчаны па каталіцкаму абраду. Жамойць - гістарыч-ная вобласць і адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе ВКЛ. Польская назва Жмудзь, лацінская - Самагіція. 3 1441 г. поўная афіцый-ная назва ВКЛ абавязкова ўключала і назву Жамойць, якая называлася зямлёй, але фактычна была роўнай ваяводству. Падзялялася на воласці. на чале якіх стаялі цівуны.

8 Першая сусветная вайна, 1914-1918гг. Адбылася паміж дзвю-ма кааліцыямі дзяржаў. У першую кааліцыю уваходзілі Германія, Аўстра-Венгрыя, Турцыя, Балгарыя, у другую - Антанту - Расія, Францыя. Вялікабрытанія, Сербія, да якіх далучыліся Японія, Італія, Румынія, ЗТТТА У вайне ўдзельнічала 38 дзяржаў з насельніцтвам болып за 1,5 млрд ча-лавек. Германія імкнулася да панавання ў Еўропе, ставіла мэтай раз-граміць Англію, пазбавіць яе калоній і флоту, а таксама Францыю, Бель-гію, Галандыю, аслабіць Расію, ад якой забраць Полыпчу, Беларусь. Украіну і Прыбалтыку. Зачэпкай для вайны паслужыла забойства членамі сербскай падпольнай арганізайцыі 28.06.1914 г. у Сараеве (Аўстра-Вен-грыя) наследніка аўстрыйскага трона эрцгерцага Франца Фердынанда. 28.7.1914 г. Аўстра-Венгрыя аб'явіла вайну Сербіі, 1.8.1914 г. Германія аб'явіла вайну Расіі, 3.3.1914 г. - Францыі. 4.8.1914 г. Англія аб'явіла вай-ну Германіі. У выніку германскага наступлення 1915г. каля палавіны тэ-рыторыі Беларусі апынулася пад нямецкай акупацыяй. У кастрычні 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск. Вайна цягнулася болып за 4 гады і мела надзвычай разбуральны характар - загінула каля 10 млн чалавек, паранена болып за 20 млн ча-лавек. 3.3.1918 г. падпісаны Брэсцкі мір паміж Германіяй і Расіяй, які быў ануляваны ў выніку лістападаўскай рэвалюцыі 1918 г. ў Германіі. 28.6.1919 г. краіны Антанты падпісалі Версальскі мірны дагавор з Гер-маніяй. У верасні 1919г.- жніўні 1920 г. былі падпісаны аналагічныя да-гаворы паміж краінамі Антанты і дзяржавамі германскага блоку, выпра-цаваныя на Парыжскай мірнай канферэнцыі.

9 Бежанцы, у Першую сусветную вайну мірнае насельніцтва, якое з набліжэннем фронту прымусова высялялася і пакідала сталае месца жы-харства. Паводле няпоўных даных, на 14.2.1917 г.уРасіібыло 3,2 млнбе-жанцаў. Бежанцы з Беларусі былі раскіданы па ўсёй Расіі, асабліва ў Там-боўскай, Самарскай, Калужскай, Казанскай, Курскай, Саратаўскай губернях.На 11.5.1918г.уРасііжыло2 292 395бежанцаўзБеларусі.Пас-ля паражэння расійскай арміі вясной-летам 1915 г. і з набліжэннем фронту Беларусь ператварылася ў бежанскі лагер. Рух бежанства быў стыхійны, не існавала плана эвакуацыі, Сяляне імкнуліся застацца на сва-ёй гаспадарцы, але казакі адпраўлялі іх у бежанства прымусова.

10 Аўтар мае на ўвазе Лютаўскую рэвалюцыю 1917 г. у Расіі, у выніку якой было скінута царскае самадзяржаўе. Рэвалюцыйным падзеям папя-рэднічалі палітычныя стачкі і дэманстрацыі рабочых, пераход на бок рэ-валюцыі арміі і флоту. 2(15).3.1917 г. цар Мікалай II адрокся ад прасто-ла, у гэты ж дзень быў сфарміраваны Часовы ўрад.

11 У выніку лістападаўскай рэвалюцыі 1918 г. у Германіі была скінута манархія. 11.11.1918 г. падпісаннем Кампьенскага перамір'я Германія ад-мовілася ад Брэсцкага міра, згодна з якім значная частка тэрыторыі Бе-ларусі (па лініі Дзвінск-Свянцяны-Ліда-Пружаны-Брэст) была акупіра-вана Германіяй. 13.11.1918 г. Брэсцкі мір быў ануляваны Усерасійскім цэнтральным выканаўчым камітэтам. Канчаткова скасаваны паводле Версальскіх мірных пагадненняў 1919 г. з Германіяй.

12 Аўтар мае наўвазе польска-савецкую вайну 1919-1920 гг. Улютым 1919 г. Польская дзяржава пры падтрымцы краін Антанты і ЗПІА пача-ла ўзброеную барацьбу супраць савецкай Расіі. У сакавіку-красавіку 1919 г. польскія войскі занялі Брэст, Ваўкавыск, Слонім, Скідзель, Шчу-чын, Пінск, Баранівічы. 8.8.1919 г. польскія войскі занялі Мінск. 25.4.1920 г. войскі Полыпчы пачалі новае наступленне ў Беларусі і на Ук-раіне. У Беларусі ім супрацьстаялі войскі Заходняга фронту, якія пе-райшлі ў наступленне ў маі 1920 г. 11.7.1920 г. быў вызвалены Мінск. 14.7.1920 г. войскі Заходняга фронту занялі Вільню і выйшлі на тэрыто-рыю Полыпчы. Але наступленне Чырвонай Арміі было прыпынена, яна была вымушана адступіць. Вынікі вайны былі замацаваны Рыжскім мірным дагаворам 1921 г., паводле якога ў складзе Полыпчы засталіся Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна.

13 Рыжскі мірны дагавор, падпісаны 18.3.1921 г. у Рызе паміж РСФСР і УССР з аднаго боку і Полыпчай з другога. З'явіўся вынікам вай-ны паміж савецкай Расіяй і Польскай дзяржавай у 1919-1920 гг. Перамовы аб заключэнні міру пачаліся 17.8.1920 г. у Мінску, з 21.9.1920 г. пра-цягваліся ў Рызе. 12.10.1920 г. быў падпісаны дагавор аб перамір'і і па-пярэдніх умовах міру. Перамір'е на фронце наступіла 19.10.1920 г. Рыжскі мірны дагавор быў падпісаны дэлегатамі Полыпчы, РСФСР і УССР у рыжскім палацы Шварцкопф. Ад імя БССР дагавор падпісала са-вецкая Расія. Згодна з умовамі дагавора да Полыпчы адыходзіла Заход-няя Беларусь, тэрыторыя якой складала 113 тыс. км2 з насельніцтвам 4,6 млн чалавек. Дагавор дзейнічаў да пачатку Другой сусветнай вайны і да-лучэння Заходняй Беларусі да БССР.

14 Верагодна, размова ідзе пра дзяржаўную польскую гімназію імя Уладзіслава Сыракомлі. У гімназіі вучылася каля 200 чалавек, галоўным чанам палякаў, але вучыліся таксама беларусы і яўрэі. Навучанне было платным. Курс навучання быў разлічаны на 8 гадоў. Абітурыенты вы-трымлівалі ўступны экзамен за курс пачатковай 4-класнай школы. У праграму навучання ўваходзілі агульнаадукацыйныя прадметы -польская мова і літаратура, матэматыка, фізіка, гісторыя, геаграфія, ана-томія, хімія, французская або нямецкая мова. Выкладаліся таксама ла-тынь і Закон Божы.

15 Багаслоўскі праваслаўны факультэт Варшаўскага універсі-тэта, створаны мітрапалітам Дыянісіем (Валядзінскім) у 1924 г., існаваў да 1939г.

16 Дьганісій (Валядзінскі Канстанцін), праваслаўны царкоўны дзеяч. Нарадзіўся 16.5.1876 г. у г. Мурам Уладзімірскай вобласці (Расія). Скон-чыў Казанскую духоўную акадэмію. 31913г. епіскап крамянецкі, з 1922 г. архіепіскап валынскі і крамянецкі, з 1923 г. мітрапаліт варшаўскі і ва-лынскі. У 1924-1939 і 1940-1948 гг. кіраваў Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквой, стварыў праваслаўны багаслоўскі факультэт пры Варшаўскім універсітэце, прафесар гэтага факультэта. Памёр 15.3.1960 г.

17 Нямецка-польская вайна 1939 г., назва ў гістарычнай літарату-ры баявых дзеянняў узброеных сіл фашысцкай Германіі па акупацыі Полыпчы з 1.9.1939 г. да 5/6.10.1939 г. Германскія войскі пачалі наступ і наблізіліся да Варшавы, 15.9.1939г. - да Брэста. У ноч на 18.9.1939г. польскі ўрад пакінуў краіну. У ходзе вайны Полыпча страціла каля 250 тыс. чалавек забітымі і параненымі, каля 750 тыс. трапілі ў палон, з іх 70 тыс. беларусаў.

18 Друтая сусветная вайна 1939-1945 гг., з'яўлялася самай вялікай і кровапралітнай у гісторыі чалавецтва. У вайне ўдзельнічала 61 дзяржа-ва, баявыя дзеянні ішлі на тэрыторыі 40 краін. Блоку Германіі, Японіі. Італіі і інш. супрацьстаялі дзяржавы антыгітлераўскай кааліцыі (Вяліка-брытанія, Францыя, ЗТТТА. СССР і інш.). Да пачатку вайны ў 1938 г. Гер-манія акупіравала Аўстрыю, у 1939 г. - Чэхаславакію. Вайна пачалася 1.9.1939 г. нападам Германіі на Полыпчу. 3.9-1939 г. вайну Германіі аб'явілі Вялікабрытанія і Францыя. Пасля разгрому Полыпчы Германія акупіравала Данію, Нарвегію, Бельгію, Галандыю, Люксембург, у 1940 г. пачала ваенныя дзеянні супраць Францыі, якая капітулявала 22.6.1940 г. У верасні 1940 г. Германія ўвяла войскі ў Румынію, вясной 1941 г. акупіравала Балгарыю, Грэцыю, частку Югаславіі. Саюзнікамі фашыс-цкай Германіі ў вайне сталі Венгрыя, Румынія, Славакія, Балгарыя і Фінляндыя. 3 нападу 22.6.1941 г. Германіі на СССР пачалася Вялікая Ай-чынная вайна 1941 -1945 гг. У поўнач 8.5.1945 г. у Карлхорсце (прад-месце Берліна) прадстаўнікі германскага вярхоўнага галоўнакаманда-вання падпісалі акт аб безагаворачнай капітуляцыі Германіі. Вайна скончылася падпісаннем акта аб капітуляцыі Японіі 2.9.1945 г.

19 Пачаеўская лаўра (Пачаеўска-Успенская лаўра), праваслаўны мужчынскі манастыр (да 183 3 г.) у сяле Пачаеў Крамянецкага раёна Цяр-нопальскай вобласці Украіны, потым атрымаў статус лаўры (назва най-болып буйных і ўплывовых праваслаўных манастыроў, якія карыстаюц-ца асаблівымі правамі і колькасць манахаў у якіх не абмяжоўваецца). Згадваецца ў крыніцах упершыню ў 16 ст. У сярэдзіне 16 ст. атрымаў значныя зямельныя падараванні ад уладальніцы Пачаева. У 1579 г. пабу-давана мураваная царква. 3 пачатку 18 ст. да 18 31 г. належаў базыльянам. пасля паўстання 1830-1831 гт. зноў перададзены праваслаўнай царкве. Архітэктурнымі помнікамі з'яўляюцца Успенскі сабор (пабудаваны ў 1771-1791 гг.) іТроіцкі сабор (пабудаваныў 1906г.).

20 Жыровіцкі манастыр, Жыровіцкі Успенскі манастыр - муж-чынскі праваслаўны манастыр у в. Жыровічы Слонімскага раёна Гро-дзенскай вобласці. Упершыню згадваецца ў 1587 г., заснаваны на месцы з'яўлення Жыровіцкага абраза Маці Божай. У 1609-18 39 гг. быў уніяцкім. Да 1845 г. пры манастыры знаходзілася кафедра Літоўскай праваслаў-най епархіі і духоўная семінарыя. Манастыр меў вялікую бібліятэку і архіў. У 1945-1969 гт. і з 1989 г. пры манастыры дзейнічае Мінская ду-хоўная семінарыя. Архітэктурнае аблічча аформілася ў 17-18 стст. і складаецца з мураваных Успенскага сабора, Крыжаўздзвіжанскай і Яў-ленскай цэркваў, званіцы, семінарыі, жылога корпуса і гаспадарчых па-будоў.

21 Жыровіцкі абраз Маці Божай, знаходзіцца ў Жыровіцкім Ус-пенскім манастыры. З'яўляецца адной з галоўных святынь Беларусі і праваслаўнай і уніяцкай цэрквамі ўшаноўваецца як цудатворны. Паводле царкоўнага падання, абраз з'явіўся ў 1470 г. пастушкам у лесе на грушы-дічцы. 3 пачатку 17 ст. стаў славіцца як цудатворны за вылячэнні хворых

22 Стараверы (стараабраднікі), назва ў гістарычнай літаратуры пры-хільнікаў рэлігійнай плыні, якая ўзнікла ў выніку расколу ў Рускай пра-васлаўнай царкве, калі частка веруючых адмовілася прыняць царкоўныя рэформы патрыярха Нікана ў другой палове 17 ст. Стараверы падзяліліся на 2 часткі: папоўцаў (якія захавалі ўвесь традыцыйны духоў-ны лад) і беспапоўцаў (адмовіліся ад інстытута святарства і лічаць ерэ-тычнай афіцыйную праваслаўную царкву). У Беларусь пачалі перасяляц-ца з другой паловы 17 ст. Беспапоўцы аселі пераважна на паўночных землях: Браслаў, Лепель, Полацк, Сянно, Віцебск і інш. Папоўцы - на паў-днёвым усходзе Беларусі: Магілёў, Чэрыкаў, Ветка, Гомель. Найбуйней-шым пасяленнем старавераў у Беларусі была Ветка, заснаваная ў 1685 г. Царскія ўлады пераследавалі старавераў, неаднаразова праводзілі іх прымусовае высяленне ў Сібір. У сучаснай Беларусі існуе больш 30 аб-шчын старавераў, якія жывуць ва ўсіх абласцях краіны.

23 Сава (Саветаў Юрый Яўгенавіч), праваслаўны царкоўны дзеяч. На-радзіўся 18.4.1898 г. у Санкт-Пецярбургу. Вучыўся на тэалагічных фа-культэтах Бялградскага (1921 - 1924гг.) і Варшаўскага (1926-1928гг.) універсітэтаў. 3 1920 г. у эміграцыі ў Сербіі. У 1925 г. пасвячоны ў свята-ра. 3 1931 г. епіскап люблінскі. 3 1937 г. епіскап гродзенскі і навагрудскі. Прыкладаў намаганні ў накірунку паланізацыі Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, ініцыятар мерапрыемстваў па ператварэнні бе-ларусаў і украінцаў у так званых праваслаўных палякаў. 3 верасня 1939 г. у Літве, Германіі, Румыніі, Турцыі, Індыі. У 1942-1943 гт. у ЗТТТА і Вяліка-брытаніі, адкуль польскім эміграцыйным урадам накіраваны ў 2-і польскі корпус генерала У.Андэрса, у званні генерала брыгады займаў пасаду ваеннага капелана, прайшоў з корпусам увесь яго баявы шлях. Пасля Другой сусветнай вайны ў Вялікабрытаніі. 3 1947 г. архіепіскап. Памёр 21.5.1951г.

24 Ціхан (Балявін Васіль Іванавіч), расійскі праваслаўны царкоўны дзеяч. Нарадзіўся 31.1.1865 г. У Пскоўскай губерні (цяпер Пскоўская воб-ласць). Скончыў Пецярбургскую духоўную акадэмію са ступенню кан-дыдата багаслоўя (1888 г.). Выкладаў у рэлігійных навучальных устано-вах, з 1898 г. у прыходах Рускай праваслаўнай царквы ў ЗПІА. У 1907-1913 гг. архіепіскап растоўскі і яраслаўскі, у 1914-1917 гг. -літоўскі і віленскі. 3 ліпеня 1917г. мітрапаліт маскоўскі і каломенскі. 18.11.1917 г. на памесным саборы Рускай праваслаўнай царквы абраны патрыярхам маскоўскім і ўсяе Расіі. У складаных для царквы ўмовах у 1921г. пагадзіўся на самастойнае царкоўнае кіраванне ў межах асобных епархій ці іх груп. Памёр 7.4.1925 г. У 1988 г. кананізаваны Рускай пра-васлаўнай царквой.

25 Яблочынскі Свята-Ануфрыеўскі манастыр, праваслаўны муж-чынскі манастыр. Знаходзіцца ў в. Яблочын за 30 км ад г. Цярэспаль на беразе р. Буг у Люблінскім ваяводстве Полыпчы. Заснаваны ў пачатку 14 ст. Згодна падання, месца для яго ўказаў святы Ануфрый Вялікі, які ад-нойчы з'явіўся рыбакам, а праз нейкі час да берага прыстаў цудадзейны абраз святога. Пасля Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г. манастыр застаў-ся праваслаўным. У 1838-1840 гг. пабудаваны галоўны манастырскі мураваны храм св. Іаана Багаслова, які дзейнічае і цяпер. У 1840 г. падпа-радкаваны архіепіскапу Варшаўскаму. У 1915 г. эвакуіраваны ў Маскву. у 1918 г. болыпасць манахаўвярнуласяўЯблочын, але манастырскія збу-даванні былі зруйнаваны, маёмасць канфіскавана. 3 1929 г. пры манас-тыры існавалі прытулак для састарэлых святароў, псаломшчыкаў, дыя-канаў, настаўнікаў Закону Божага. У Другую сусветную вайну манастыр разбураны, яго адраджэнне пачалося ў 2-й палове 19бО-хгг.

26 Аўтар мае на ўвазе фарміраванні так званай Арміі Краёвай (АК). падпольнай ваеннай арганізацыі, якая дзейнічала ў 1942-1945 гт. на акупіраванай Германіяй тэрыторыі Полыпчы і частцы тэрыторыі СССР (Беларусь, Літва, Украіна). Знаходзілася ў падпарадкаванні польскага эмігранцкага ўраду ў Лондане, налічвала да 300 тыс. чалавек. У сваёй дзейнасці кіравалася тэорыяй "двух ворагаў" - Германіі і СССР. Пасля разрыву адносін паміж СССР і польскім эмігранцкім урадам у красавіку 1943 г. узмацнілася канфрантацыя АК з савецкімі партызанскімі атра-дамі. Найболып буйнымі атрадамі АК на тэрыторыі Беларусі былі атра-ды Навагрудскай акругі, якія аб'ядноўвалі каля 7 тыс. чалавек. Афіцыйна фарміраванні АК распушчаны 9-1.1945 г. Лонданскім эмігранцкім ура-дам, але працягвалі ўзброеную барацьбу да пачатку 1950-х гг.

27 Польскае паўстанне ў Варшаве 1944 г., узнята 1.8.1944 г. эміг-ранцкім урадам Полыпчы і фарміраваннямі Арміі Краёвай у сувязі з па-чаткам вызвалення тэрыторыі Полыпчы Чырвонай Арміяй. Было слаба падрыхтаваным, таму жорстка задушана нямецкімі войскамі.

28 Тухачэўскі Міхаіл Мікалаевіч, савецкі ваенны дзеяч, з 1935 г. мар-шал Савецкага Саюза. Нарадзіўся 16.2.1893 г. у Маскве. 3 1912 г. служыў у арміі царскай Расіі, з 1918 г. у Чырвонай Арміі. Удзельнічаў у баях з арміяй Калчака. 3 1920 г. камандуючы Заходнім фронтам у час савецка-польскай вайны, кіраваў Варшаўскай аперацыяй Чырвонай Арміі. 3 1921 г. займаў важныя ваенныя пасады - быў начальнікам Ваеннай ака-дэміі, начальнікам штаба Чырвонай Арміі, камандуючым ваеннымі ак-ругамі, з 1936 г. першы намеснік наркама абароны СССР. У 1937 г. рэп-рэсіраваны, рэабілітаваны ў 1957 г.

29 Украінская народная рэспубліка (УНР), была абвешчана 20.11.1917 г. у Кіеве Украінскай цэнтральнай радай. Напачатку дэклара-валася ўкраінскай нацыянальнай дзяржавай у складзе федэратыўнай Расіі, з 22.1.1918 г. - як незалежная дзяржава. 29.4.1918 г. генерал П.П.Скарападскі замест УНР абвясціў Украінскую дзяржаву (Гетманшчы-ну), але ў снежні 1918 г. УНР была адноўлена Украінскай дырэкторыяй. Знаходзілася ў стане ваеннага супрацьстаяння з РСФСР і УССР, урадам генерала АІДзянікіна. Падтрымлівала цесныя зносіны з краінамі аўстра-германскага ваеннага блоку і Полыпчай. 31921г. пасля падпісання Рыж-скага мірнага дагавора ўрад УНР існаваў у эміграцыі.

30 Аўтар мае на ўвазе Вялікую Айчынную вайну 1941-1945 гг.,якуювёў СССР супраць фашысцкай Германіі і яе саюзнікаў (у іх ліку Італія, Ру-мынія, Венгрыя, Фінляндыя). Вайна з'яўлялася найболып важнай скла-даючай часткай Другой сусветнай вайны. Ваенныя дзеянні адбываліся з 22.6.1941 г.да 9.5.1945 г.,утымлікунатэрыторыіБеларусіда 28.7.1944г.

31 Аўтакефальная царква, самастойная царква ў праваслаўі. адміністрацыйна незалежная ад іншых цэркваў. У лік аўтакефальных цэркваў уваходзяць Албанская, Александрыйская, Амерыканская, Анты-яхійская, Балгарская, Грэчаская, Грузінская, Іерусалімская, Канстанціно-пальская, Кіпрская, Польская, Румынская, Руская, Сербская, Праваслаў-ная царква Чэшскіх зямель і Славакіі.

32 Беларуская праваслаўная царква, з пачаткам Вялікай Айчын-най вайны частка духавенства і беларускіх палітычных дзеячаў зрабіла спробу аднавіць аўтакефальную Беларускую праваслаўную царкву, якая была абвешчана ў 1927 г. У 1941 -1942 гг. было сфарміравана царкоў-нае кіраўніцтва (мітрапаліцкая ўправа, затым Сінод) на чале з мітра-палітам Панцеляймонам. Да сярэдзіны 1944г. існавалі Мінская, Брэс-цкая, Віцебская, Гомельская, Гродзенская, Магілёўская, Навагрудская і Палеская епархіі. Царкоўны сабор, які адбыўся ў Мінску ў жніўні-верасні 1942 г., зацвердзіў Статут царквы, але адклаў фармальнае абвяшчэнне аў-такефаліі да канца вайны.

33 Філафей (Уладзімір Нарко), праваслаўны царкоўны дзеяч. На-радзіўся 25.2.1905 г. у мястэчку Ілья (паводле іншых звестак - у в. Зана-рач) Віленскай губерні (цяпер Мінская вобласць). Скончыў Віленскую праваслаўную духоўную семінарыю, у 1925-1929гг. вучыўся на бага-слоўскім факультэце Варшаўскага універсітэта. 3 пачатку 1930-х гг. вы-конваў святарскія абавязкі на Холмшчыне, у Галіцыі, у Варшаве. У 1941 г. рукапаложаны ў сан епіскапа, у 1942 г. прызначаны епіскапам Магі-лёўскім і Мсціслаўскім Беларускай праваслаўнай царквы. 3 1944г. у эміграцыі, у 1946 г. далучыўся да рэлігійнай юрысдыкцыі Рускай зару-бежнай праваслаўнай царквы. 3 канца 1940-х гг. стала жыў у Германіі. Памёр 24.9.1986 г. у Гамбургу.

34 "Дамоклаў меч", выраз, які абазначае пастаянную небяспеку. Згодна са старажытна-грэчаскім паданнем, Дамокл быў фаварытам сіра-кузскага тырана Дыянісія Старэйшага і лічыў яго самым шчаслівым з лю-дзей. Каб паказаць нетрываласць свайго шчасця, Дыянісій у час піру па-садзіў Дамокла на сваё месца і павесіў над яго галавой на конскім воласе востры меч, чым паказаў небяспечнасць жыцця.

35 Панцеляймон (Ражноўскі Павел Стафанавіч), праваслаўны цар-коўны дзеяч. Нарадзіўся 2.10.18б7 г. у г. Кастраме (Расія). Скончыў духоў-ныя курсы пры Казанскай духоўнай акадэміі. У 1913 г. пасвячоны ў епіскапа. Маскоўскі патрыярхат у 1920 г. прызначыў яго епіскапам пінскім. У 1922-1939 гт. польскімі ўладамі пазбаўлены епіскапскай ка-федры і знаходзіўся пад наглядам у розных манастырах Полыпчы. У 1939-1940 гг. патрыяршы экзарх Заходніх Беларусі і Украіны, у 1940- 1941 гг. архіепіскап гродзенскі. Ва ўмовах ваеннай акупацыі ў 1941 - 1944 гг. мітрапаліт мінскі і ўсяе Беларусі. 3 1944 г. у эміграцыі, з 1946 г. перайшоў пад юрысдыкцыю Рускай зарубежнай праваслаўнай царквы. Памёр30.12.1950г.

36 Сергій, патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расіі. Нарадзіўся ў 18б7 г. у г. Ар-замас. У 1890 г. скончыў Санкт-Пецярбургскую духоўную акадэмію. 3 1907 г. архіепіскап, з 1917 г. мітрапаліт. 3 1937 г. местаблюсціцель пат-рыяршага прастолу. На Архірэйскім саборы ў верасні 1943 г. абраны патрыярхам Маскоўскім. Памёр у 1944 г. у Маскве.

37 Смаргонская акадэмія, так жартоўна называўся промысел па лоўлі і дрэсіроўцы мядзведзяў, які быў заснаваны Радзівіламі ў Смаргоні і існаваў з 17 ст. да пачатку 19 ст. Недалёка ад Смаргоні мядзведзяў дрэсіравалі: вучылі стаяць на задніх лапах, кланяцца, танцаваць. Пава-дыры з вучонымі мядзведзямі хадзілі па кірмашах не толькі Беларусі, але і Расіі, Венгрыі, Германіі і іншых краін. Прыбытковым быў гандаль дрэсіраванымі мядзведзямі.

38 Полацкая праваслаўная епархія, старэйшая праваслаўная епархія на тэрыторыі Беларусі. Цэнтр - у г. Полацк. Была заснавана ў 992 г., яе кафедральным храмам стаў Полацкі Сафійскі сабор. У 1511 г. атрымала статус архіепіскапіі. Пасля падпісання Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г. замест праваслаўнай была ўтворана Полацкая уніяцкая епар-хія. Як праваслаўная адноўлена ў 1833 г. 3 1840 г. межы епархіі супадалі з адміністрацыйнымі межамі Віцебскай губерні. У 1920-я - 1930-я гг. царкоўнае жыццё заняпала, пасля 1945 г. епіскапы не прызначаліся. Ад-ноўлена 22.7.1989 г., ахоплівала тэрыторыю Віцебскай вобласці, 3 1992 г. межы епархіі звузіліся (ахоплівае 11 раёнаў Віцебскай вобласці, падзе-лена на 8 благачынных акруг).

39 Жыровіцкі Свята-Успенскі сабор, галоўны сабор Жыровіцкага Успенскага манастыра. Мураваны сабор пабудаваны ў 1650 г. у стылі ба-рока. Рэканструяваны ў 1-й палове 19ст., пасля чаго набыў рысы класіцызму. З'яўляецца помнікам гісторыі і культуры Беларусі.

40 Налібоцкая Ігушча, лясны масіў, які размешчаны ў басейнах пра-вых прытокаў Нёмана, Бярэзіны і Усы, займае ўсходнюю ўскраіну Вер-хненёманскай раўніны. Каля 80 % яе тэрыторыі займаюць лясы, пера-важна хваёвыя. На поўначы даходзіць да Ашмянскіх град, на ўсходзе -да Мінскага ўзвышша. Займае плошчу каля 140 тыс. га. Паўднёва-ўсход-нюю частку пушчы займае біялагічны заказнік Налібоцкі, створаны ў 1960 г. з мэтай аховы ўнікальнага прыроднага комплексу (Валожынскі. Стаўбцоўскі, Іўеўскі, Навагрудскі раёны Беларусі).

41 Красноў Пётр Мікалаевіч, расійсківаенны дзеяч, генерал-лейтэ-нант (1917). Нарадзіўся 22.9.1869 г. у Пецярбургу ў сям'і казацкага гене-рала, атрымаў ваенную адукацыю. У Першую сусветную вайну каманда-ваў казацкімі брыгадай, дывізіяй, корпусам. У Кастрычніцкую рэвалюцыю 1917 г. быў прызначаны А.Ф. Керанскім камандуючым вой-скамі і накіраваны з фронту ў Петраград для падаўлення рэвалюцыі. Быў разбіты і ўзяты ў палон. Збег на р. Дон, дзе быў абраны атаманам Вой-ска Данскога, стварыў казацкую армію, наступаў на г. Царыцын, але быў разбіты. 3 1919 г. у Германіі. У час Другой сусветнай вайны ствараў ка-зацкія часці і іншыя вайсковыя антысавецкія фарміраванні. Захоплены савецкімі войскамі і 17.1.1947 г. смяротна пакараны.

42 Амерыканская праваслаўная царква, аўтакефальная царква з 1970 г. Кафедра знаходзіцца ў Нью Йорку, узначальваецца мітрапалітам. У межах ЗПІА мае 8 епархій, болып 350 парафій. Распаўсюджвае сваю рэлігійную юрысдыкцыю на частку праваслаўных веруючых Канады. краін Лацінскай Амерыкі і Аўстраліі.

43 Анастасій (А Грыбаноўскі; 1873-1965 гт.), рэлігійны дзеяч, мітра-паліт, кіраўнік Сінода Рускай зарубежнай праваслаўнай царквы з 1936 г.

44 Капітуляцыя Германіі з'яўлялася завяршальным актам Вялікай Ай-чыннай вайны 1941-1945 гт. і завяршала вайнуў Еўропе на еўрапейскім тэатры ваенных дзеянняў Другой сусветнай вайны. Падпісана ў ноч на 8.5.1945 г. у прыгарадзе Берліна Карлсхорсце. Генерал-фельдмаршал В. Кейтэль у прысутнасці прадстаўнікоў Савецкага Саюза - маршала Г.К Жукава, Англіі - галоўнага маршала авіяцыі А Тэдэра, ЗПІА - гене-рала К Спаатса, Францыі - генерала дэ Латр дэ Трасіньі ад імя герман-скага вярхоўнага галоўнакамандавання падпісаў акт аб безагаворачнай капітуляцыі Германіі.

45 Эйзенхаўэр Дуайт Дэвід, дзяржаўны і ваенны дзеяч ЗПІА. На-радзіўся 14.10.1890 г. У Другую сусветную вайну камандаваў амеры-канскімі войскамі ў Еўропе, кіраваў у 1944 г. высадкай англа-амеры-канскіх войск у Францыі. Пасля разгрому Германіі камандаваў войскамі ЗПІА у Германіі, быў начальнікам штаба войск ЗПІА, галоўнакамандую-чым войскамі НАТО у Еўропе. У 1953-1961 гг. прэзідэнт ЗТТТА Памёр 28.3.1969 г. у Вашынгтоне.

46 Перамешчаныя асобы, людзі, якія былі вывезены ў час Другой сусветнай вайны ў Германію з акупіраваных ёю тэрыторый на прыму-совыя работы. 3 тэрыторыі Беларусі было вывезена каля 400 тыс. чала-век. Каля 250 тыс. з іх вярнуліся на радзіму да пачатку 1946 г. У заходніх зонах Германіі і Аўстрыі знаходзілася каля 250 тыс. чалавек, якія да 1.9.1939 г. былі грамадзянамі Полыпчы, а таксама Латвіі, Літвы і Эстоніі. Каля 100 тыс. беларусаў, якія знаходзіліся ў заходніх зонах акупацыі Гер-маніі саюзнікамі, не жадалі вяртацца ў Беларусь. Як перамешчаныя асобы яны перайшлі пад апеку ЮННРА (Арганізацыі аб'яднаных нацый у справах дапамогі і аднаўлення), а потым Міжнароднай арганізацыі па правах бежанцаў (ІКО). На тэрыторыі Заходняй Германіі і Аўстрыі існа-вала каля 20 беларускіх лагераў. Яны мелі самакіраванне са сваёй адміністрацыяй, сацыяльнымі і культурнымі ўстановамі. Да сярэдзіны 1950-х гг. болыпасць перамешчаных асоб перасяліліся на сталае жыхар-ства ў краіны Еўропы, Амерыкі і ў Аўстралію.

47 ЮНРРА (англ. United Nations Relief and Rehabilitation Administration), Адмінісграцыя дапамогі і аднаўлення Арганізацыі аб'яднаных нацый, міжнародная арганізацыя, створаная краінамі антыгітлераўскай кааліцыі 9-11.1943 г. для аказання дапамогі краінам, якія пацярпелі ў Другую сусветную вайну ў галіне фінансаў, прамысловага і сельскагаспадарчага аднаўлення, аховы здароўя і інш. У складзе арганізацыі дзейнічаў камітэт па пытаннях утрымання перамешчаных асоб. У 1947 г. арганізацыя спыніла сваё існаванне.

48 Уласаў АА, генерал-лейтэнант Чырвонай Арміі, камандуючы 2-й Ударнай арміі Волхаўскага фронту, які здаўся ў палон германскім войскам у ліпені 1942 г. Узначаліў вайсковыя фарміраванні, якія дзейнічалі супраць Чырвонай Арміі. У маі 1945 г. захоплены ў палон на тэрыторыі Чэхаславакіі і 1.8.1946 г. пакараны смерцю згодна з прыгаворам Вайсковай калегіі Вярхоўнага суда СССР.

49 Беларускі нацьганальны камітэт у Рэгенсбургу, грамадская арганізацыя, якая дзейнічала ў 1945-1950 гг.у Германііўлагерахдля перамешчаных асоб. Камітэт быў створаны ў жніўні 1945 г. у амерыканскай акупацыйнай зоне. Займаўся дабрачыннай і культурна-асветнай дзейнасцю сярод беларускіх эмігрантаў.

50 Беларуская гімназія імя Янкі Купалы, існавала ў 1945-1950 гг. у Германіі. Была створана ў лагеры для перамешчаных асоб у г. Рэгенсбург каб рыхтаваць беларускую моладзь для паступлення ў вышэйшыя навучальныя установы замежных краін. Мела 8 класаў, адбылося 5 выпускаў, пасведчанні аб заканчэнні атрымалі 44 чалавекі. Выкладаліся агульнаадукацыйныя прадметы, рэлігія, замежныя мовы.

51 Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква, рэлігійная арганізацыя беларусаўу эміграцыі, Заснавана ў чэрвені 1948 г. у Германіі рэлігійнымі і грамадскімі дзеячамі - прыхільнікамі ўрада БНР. Дзейнічала ў Еўропе (Германія, Англія, Францыя, Бельгія), з пачатку 1950-х гг. у ЗПІА, Канадзе і Аўстраліі. У 1949г. створаны сабор епіскапаў БАПЦ. У наш час у замежных краінах дзейнічае каля 20 прыходаў царквы.

52 Сергій (Рыгор Ахоценка), праваслаўны святар, рэлігійны дзеяч беларускага замежжа. Нарадзіўся 12.3.1890 г. у в. Малыя Гарошкі на Жытоміршчыне ў сялянскай сям'і. У 1911-1921 гг. атрымаў пачатковую духоўную адукацыю ў Багаяўленскім манастыры ў г. Жытомір. У 1919 г. пастрыжаны ў манахі. У жніўні 1943 г. высвячаны ў епіскапа Украінскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. 3 20.12.1949г. архіепіскап Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы на эміграцыі. 3 1950 г. у Аўстраліі. Памёр 2.10.1971 г. у г. Дцэлаіда.

53 Беларуская праваслаўная царква Паўночнай Амерыкі, аб'ядноўвае беларускія праваслаўныя прыходы, якія ўзніклі ў ЗТТТА і Канадзе ў пачатку 1950-х гг. З'яўляецца самастойнай епархіяй у складзе экзархата Канстанцінопальскай патрыярхіі ў Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы. Створана ў 1970 г. на царкоўным з'ездзе ў г. Саўт-Рывер. Кіруецца статутам, прынятым у 1980 г.

54 Лапіцкі Мікалай, рэлігійны дзеяч беларускага замежжа. Нарадзіўся 26.1.1907 г. у в. Грэлікі Віленскага павета (цяпер Мінская вобласць). Скончыў Віленскую праваслаўную духоўную семінарыю (1930 г.) і багаслоўскі факультэт Варшаўскага універсітэта. 3 1944 г. у Германіі, з 1950 г. у ЗТТТА Служыў настаяцелем беларускага храма св. Ефрасінні Полацкай у г. Саўт-Рывер. З'яўляўся кіраўніком Беларускай праваслаўнай царквы Паўночнай Амерыкі, якая падпарадкоўваецца Канстанцінопальскаму патрыярху. Памёр 8.8.197бг.

55 Брытанская зона акупацыі, уключала тэрыторыю паўночна-заходняй часткі Германіі (Вестфалія і Гановер) з буйнымі гарадамі Бон. Кёльн, Дусбург, а таксама Гамбург, Любэк, Кіль і інш.

56 Сусветны Савет Цэркваў, створаная ў 1948 г. міжнародная арганізацыя, якая з'яўляецца выразнікам экуменічнага руху за ліквідацыю дзялення хрысціян на канфесіі. Першыя экуменічныя арганізацыі ўзніклі ў еўрапейскіх краінах у 1920-я гг. У наш час Сусветны Савет Цэркваў акрамя вырашэння сваёй галоўнай мэты - распрацоўкі асноў будучай адзінай царквы - праводзіць работу, накіраваную на вырашэнне найболып складаных праблем грамадства - захавання міру, дасягнення сацыяльнай справядлівасці, экалагічнай бяспекі. Сусветны Савет Цэркваў аб'ядноўвае большасць пратэстанцкіх цэркваў, старакаталіцкіх, праваслаўных, а таксама армянскую царкву (каля 300 рэлігійных арганізацый з болып чым 150 краін свету, болып чым 450 млн веруючых). Падтрымлівае сувязі з ААН, ЮНЕСКО і інш. міжнароднымі арганізацыямі.

57 Ціта, Броз-Ціта Іосіф, дзяржаўны і палітычны дзеяч Югаславіі Маршал (1943 г.), тройчы Народны герой (1944 г., 1972 г., 1977 г.). Нарадзіўся 25.5.1892 г. у Харватыі. У час барацьбы супраць фашысцкай Германіі ў 1941-1945 гг. быў галоўнакамандуючым Народна-вызваленчай арміі і партызанскіх атрадаў. Прапаноўваў уласную мадэль сацыялістычнага грамадства. У 1952-1966 гг. генеральны сакратар Саюза камуністаў Югаславіі, з 1953 г. - прэзідэнт Югаславіі і старшыня Саюзнага выканаўчага веча. Памёр 4.5.1980 г.

58 IRO (International refugee organization), , Міжнародная арганізацыя па правах бежанцаў. Дзейнічала ў сістэме ААН у 1946- 1951 гг. і змяніла ў сваёй дзейнасці Дцміністрацыю Арганізацыі аб'яднаных нацый у справах дапамогі і аднаўлення (ЮНРРА).

59 Украінская аўтаномная праваслаўная царква, створана на саборы, які адбыўся ў Пачаеўскім манастыры ў жніўні 1941 г., часткай епіскапаў Заходняй Украіны, якія пасля далучэння гэтай тэрыторыі да Савецкага Саюза перайшлі з рэлігійнай юрысдыкцыі Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы ў юрысдыкцыю Маскоўскай патрыярхіі. Кіраваліся пастановамі Маскоўскага сабора 1917-1918 гг. абдараванні царкве на Украіне аўтаноміі, якія ў 1922г. былі пацверджаны патрыярхам Ціханам. На чале царквы стаяў мітрапаліт Алексій (Грамадскі; забіты ў 1943 г. бандэраўцамі), які быў абвешчаны мітрапалітам экзархам. У канцы 1942 г. у царквы было 16 епіскапаў, болып за 20 манастыроў Пасля 1944 г. частка іерархаў эмігрыравала, частка далучылася да Маскоўскай патрыярхіі.

60 Армія Андэрса, вайсковыя фарміраванні польскага эміграцыйнага урада ў Другую сусветную вайну, якімі камандаваў генерал У. Андэрс. СтворананатэрыторыіСССРужніўні 1941 -сакавіку 1942 гг.як Польская армія ў СССР. Падставай для яе стварэння з'явілася савецка-польскае пагадненне ад 14.8.1941 г. аб сумесных дзеяннях на савецка-германскім фронце. Да жніўня 1942 г. падпарадкоўвалася камандаванню Чырвонай Арміі, складалася з 6 пяхотных дывізій, налічвала 66 тыс. чалавек. У сакавіку-красавіку і жніўні 1942 г. эвакуіравана ў Іран і Ірак. У складзе арміі Андэрса змагалася каля 30 тыс. ураджэнцаў Беларусі.

61 Іаан Златавуст (па-грэчаску Хрызастом; каля 350-407 гт.), візантыйскі царкоўны дзеяч, прапаведнік. У 398-404 гг. з'яўляўся Канстанцінопальскім патрыярхам. Вылучаўся выдатным красамоўствам.

62 Васіль Вялікі (каля 330-379 гт.), рэлігійны дзеяч, царкоўны багаслоў, які мае асаблівае значэнне ў хрысціянстве. З'яўляўся епіскапам Кесарыі Кападакійскай. Аўтар пропаведзей, гугарак, настаўленняў, распрацаваў варыянт літургіі, прыняты ў праваслаўі да нашага часу.

63 Ціхан Задонскі, праваслаўны царкоўны дзеяч, багаслоў, рэлігійны пісьменнік, святы. Нарадзіўся ў 1724 г. у Наўгародскай губерні. У 1758 г. прыняў манаства. 3 1761 г. епіскап Кексгольмскі і Ладажскі, з 17бЗ г. епіскап Варонежскі. 3 1769 г. жыў у Задонскім манастыры. Аўтар пропаведзей, настаўленняў, пісьмаў і іншых багаслоўскіх твораў. Памёр 13.8.1783г.