6. Архімандрыт. Арышт мітрапаліта.

Пры атрыманьні ўзнагародаў у мяне здараліся непаразуменьні. Я іх не жадаў і лічыў, што сьвятар павінен выконваць свае пастырскія абавязкі па сумленьні і без узнагародаў. Духоўна абслугоўваючы сваю паству, а таксама стоячы ў царкве перад сьв. прастолам, яны служаць Богу і ад Бога атрымоўваюць узнагароду. Калі імпэратар Мікалай I устанавіў узнагароду для духавенства, мітрапаліт Маскоўскі Філарэт заплакаў і сказаў: "Няшчасьце для Царквы!" У старажытнасьці духавенства служыла без узнагародаў.

Калі мітрапаліт Дыянісій узнагародзіў мяне санам ігумена, я ўхіліўся ад узьвядзеньня ў гэты сан. Паводле маіх перакананьняў, ігуменства не ўзнагарода, а пасада ў манастыры. Ігумен - настаяцель у манастыры. Я ж ня быў настаяцелем манастыра. Аднак маю ўпартасьць зламаў епіскап Сава словамі, сказанымі ў алтары Варшаўскага катэдральнага сабора ў прысутнасьці духавенства: "Не жадаеце ігуменства, а жадаеце архімандрыцтва?" Гэта было непрыемна, і каб так ня думалі, я прыняў сан ігумена. Той жа епіскап у наступную нядзелю узьвёў мяне ў ігуменства.

Да свайго сану гераманаха я прывык і палюбіў яго. Я не хацеў зь ім разьвітвацца. У гэты час узнагароды раздавалі духавенству направа і налева лёгка, часта без асаблівых заслугаў. Стары протасьвятар Варшаўскага катэдральнага сабора аднойчы зазначыўуголас "Цяпер стала сорамна атрымліваць узнагароды". Узнагароджаных мітрамі было шмат, і станавілася ўсё болып. Гэтую высокую ўзнагароду абясцэнілі.

Мяне не цікавіў сан архімандрыта. Я і не хацеў яго прымаць, калі мітрапаліт у 1938 годзе узнагародзіў мяне гэтым санам. Мяне пераканаў прыняць яго епіскап Сіман, якога я любіў. Мітрапаліт даведаўся пра маю ўпартасьць, але ведаў і яе прычыну, а прычына гэтая была па віне самога мітрапаліта.

Знаходзячыся на ўнівэрсытэцкай службе, я меў тры з паловай месяцы летніх вакацый. Я праводзіў іх часткова ў Яблочынскім манастыры, а ў жніўні адпачываў у Карпатах, звычайна ў Варохце. Горнае паветра было неабходнае для майго здароўя.

У Карпатах застала мяне польская ваенная мабілізацыя. Хутка рыхтаваліся да вайны з немцамі. На гарадзкіх курортах пачалася паніка - усе сьпяшаліся вярнуцца дадому. За дзьве гадзіны да адпраўленьня цягніка я з цяжкасьцю атрымаў месца ў вагоне, пасьля мяне гэта было ўжо немагчыма. У вагон набілася грамада, стаялі ў праходах, нават у прыбіральнях.

У Варшаву я не хацеў вяртацца, бо ведаў, што ў час вайны там будзе дрэнна. Паехаў у Пачаеўскую Лаўру, ціхі прытулак у буру. Па дарозе з Варохты меў перасадку ў Львове на другі цягнік. На вакзале гучала баявая музыка, якая падбадзёрвала палякаў. На душы было трывожна.

У сьв. Лаўры было ціха і спакойна. Манастыр жыў сваім жыцьцём: малітвай і пастом. Брація праводзіла шмат часу на Набажэнствах у царкве. Пасьля дарогі я акунуўся ў гэтае жыцьцё. Пасьля людзкой марнасьці яно здавалася мне нябесным, жыватворным. Магчыма. яно такое і было.

Намесьнікам Лаўры быў архімандрыт Панцеляймон, пра якога я прыгадаю пазьней. Мы зь ім калегі па ўнівэрсытэце ў Варшаве. Ён узрадаваўся майму прыезду. Разьмясьціў мяне ў пакоі Архірэйскага дома. Ён быў пусты, без гасьцей. У вялізным доме мне было неяк не па сабе. Заняўся перапісваньнем сваёй дысэртацыі на друкарцы. Наведваў Набажэнствы. Абедаўў брацкай трапэзнай. Стравы строга манастырскія і посныя. Нялёгка было прызвычаіцца да іх.

Нямецка-польская вайна пачалася 1 верасьня 1939 года. Нямецкая авіяцыя і нямецкія танкі пачалі ваенныя дзеяньні без абвяшчэньня вайны. За дзесяць дзён польская армія была разьбітая і немцы займалі краіну. Варшава абаранялася даўжэй, з той прычыны моцна пацярпела ад бамбардзіровак. Па радыё перадавалі трывожныя весткі. Родныя, чые мужы і браты пайшлі на вайну, плакалі. Са сьлязьмі на вачах прасілі выратаваньня перад цудадзейным абразам Божай Маці Пачаеўскай. Народная вера ў дапамогу Царыцы Нябеснай была моцнай. Гэтая вера мяне натхняла.

Нямецкія аэрапляны зьявіліся і над Пачаевам, а горад Крамянец яны бамбардзіравалі аднойчы ў кірмашовы дзень, калі народ зьехаўся на кірмаш. У гэтым ціхім горадзе знайшлі сабе прытулак амбасадары Францыі і Англіі, якія ўцяклі на сваіх аўтамабілях з Варшавы. Але нямецкія аэрапляны выгналі іх з горада. Яны выехалі да румынскай мяжы. Увогуле, гэтыя варожыя аэрапляны былі гаспадарамі становішча і запаланілі ўсю Полыпчу, абстрэльвалі цягнікі і калёны бежанцаў.

На Валынь прыбылі польскія бежанцы з Заходняй Полыпчы. У Крамянцы і Пачаеве іх было шмат. Людзі галадалі і мерзьлі, калі пачыналіся халады. Асабліва цяжка было тым, што мелі малых дзяцей. Не спадзяваліся, што іх усходні сусед - Савецкі Саюз - ударыць па Полыпчы і акупуе яе ўсходнія раёны: Галіцыю, Валынь, Палесьсе іўсю Заходнюю Беларусь. Гэта здарьшася 17 верасьня, калі тав. Мо-латаў абвясьціў па радыё з Масквы, што "пераможная чырвоная ар-мія вызваляе братоў украінцаў і беларусаў ад прыгнёту польскіх па-ноў і ксяндзоў".

У вёсках знаходзілася па-савецку настроеная моладзь. Для сустрэ-чы чырвонай арміі яна рабіла аркі з зеляніны ў канцы вёсак. Калі я праяжджаў з Пачаева ў Крамянец, то па дарозе я сустракаў гэтыя аркі. Убачыўшы савецкую ўладу на ўласныя вочы, гэтая моладзь хутка вы-лечвалася ад "чырвонай" хваробы і ў такой самай ступені пачынала "хварэць" на ўкраінскі нацыяналізм. Так было і ў Заходняй Беларусі.

Хутка пасьля прыходу чырвонай арміі на тэрыторыю Полыпчы адбыўся прыродны цуд, які прадказваў народную бяду, як зразумелі тое. У цёплую восеньскую паравіну ў верасьні-месяцы выпаў надзвы-чай вялікі сьнег і ўдарыў моцны мароз. На дарогах утварыўся гала-лёд, перакульваліся вайсковыя машыны, маладыя дрэўцы ламаліся пад цяжарам сьнегу і лістоты. Сьнег і мароз пратрымаліся некалькі дзён, пакуль не растала.

Мяне асабіста цікавіла рэлігійнасьць чырвонаармейцаў. Калісьці я чытаў у эмігранцкай прэсе, што нібыта маршал Тухачэўскі28 пат-рабаваў спыніць антырэлігійную прапаганду сярод вайскоўцаў, бо сярод іх ёсьць 70 % вернікаў. Я шукаў гэтых вернікаў. Магчымасьць была. Невялікімі групамі чырвонаармейцы пад кіраўніцтвам палітру-коў прыходзілі ва Ўсьпенскі сабор Лаўры, каб агледзець яго, убачыць яго прыгажосьць і веліч. Вернікі заходзілі ціха, а бязбожнікі грукалі жалезнымі цьвікамі ў падэшвах і азіраліся. Былі і такія, што непрык-метна аддзяляліся ад сваёй групы і совалі ў руку багамольцам са сло-вамі "памаліцеся". Падавалі пры гэтым запіску з імёнамі. 70 % верні-каў я не знайшоў, але 5 % было.

Лаўру наведвалі чыны НКУС, рабілі вобшукі, шукалі зброю, радыё. лазілі па вышках манастырскіх карпусоў і цягалі за сабой намесьніка архімандрыта Панцеляймона. Гэта стварала трывожную атмасфэру і няўпэўненасьць у заўтрашнім дні. Брація Лаўры хвалявалася.

Прыяжджалі таксама палітрукі-агітатары, якія склікалі братоў на галерэю перад саборам і тлумачылі дасягненьні савецкай улады, пе-равагу сталінскай канстытуцыі і іншае. Старыя манахі не хадзілі слу-хаць. Я бываў на гэтых сходах і слухаў. Падчас іх з манахамі пра-водзілі такія прыёмы. Палітрук задае манахам пытаньне, ці задаволеныя яны прыходам савецкай улады. Першыя шэрагі сьць-вярджальна ківаюць галовамі. "Пляскайце ў далоні!" - камандуе па-літрук. Манахі пляскаюць, а іх здымаюць на кінаплёнку. Прымушалі іх падымаць рукі за савецкую ўладу і ўсё гэта фатаграфавалі. У Са-вецкім Саюзе паказвалі ў кіно, як пачаеўскія манахі стаяць гарой за савецкую ўладу, а ў сапраўднасьці гэта быў гвалт над беднымі, запалоханымі людзьмі.

Лаўра мела вялікія сады. Плады яшчэ не сабралі. Савецкая ўлада выдала распараджэньне, якое забараняла браціі Лаўры зьбіраць садавіну са свайго саду. Я паехаў з архімандрытам Веніямінам да вайсковага камісара ў Крамянец прасіць дазволу сабраць садавіну. Там мы пайшлі ў будынак былога польскага павятовага ўпраўленьня, дзе разьмяшчаўся камісар. Пасьля дакладаў ён прыняў нас, але ў нашай просьбе рашуча адмовіў і заявіў, што сады - народнае дабро і што без згоды народа ён ня можа даць дазволу. Пры гэтым ён згадаў вайну 1920 года, калі ваявалі палякі з балыпавікамі, што ў Пачаеўскай Лаўры ў той час стаялі польскія войскі і абстрэльвалі балыпавікоў Мы ведалі ад старых манахаў пра гэты выпадак. Мы растлумачылі яму. што польскіх салдатаў у Лаўры тады не было, а па манастыры стралялі з гарматаў савецкія войскі. "Расказвайце мне казкі", — сказаў той і спыніў з намі размову. Мы выйшлі расчараваныя. Патруль ля ўваходу запытаўся ў нас "У Лаўры быў манахам мой дзядзька, ці жывы ён?" Пры гэтым назваў ягонае імя. Мы сказалі, што памёр. Ён агледзеўся вакол і дадаў: "Памаліцеся за мяне".

Па справе манастырскіх садоў і маёмасьці прыехаўу Пачаеў палітрук і склікаў сход сялян у мястэчку. Было гэта позьняй восеньню, хутка цямнела. На сходзе было няшмат людзей. 3 цікаўнасьці туды пайшоў і я. Палітрук гаварыў доўга і многа. У сваёй прамове ён закрануў і манастыры: "Манахі - дармаеды і шкоднікі. У Савецкім Саюзе іх не бяруць праз гэта на службу". Раптам з натоўпу сялян голас "Гэта вашы свае дармаеды і шкоднікі, а вы на манахаў звальваеце?" Грамада ўздрыгнула і пакрысе пачала разыходзіцца. Палітрук гэта заўважыў і крыкнуў: "Падніміце рукі, хто за канфіскацыю ў манастыра маёмасьці і зямлі?" Голас з натоўпу: "Мы маем сваю зямлю і манастырскай нам ня трэба". Грамада разышлася ў цемры вечару. На наступны дзень у павятовым упраўленьні, ці сельсавеце, зьявілася паведамленьне: "Агульнай аднагалоснай пастановай жыхароў Пачаева ў манастыра канфіскуюцца ўсе землі і сады". Народ у гэтым не ўдзельнічаў. Жыхары Пачаева абураліся.

Брація Лаўры была кранутая паводзінамі жыхароў Пачаева - падтрымкай манастыра. Архімандрыт Панцеляймон, намесьнік Лаўры. параіўся з архімандрытам Веніямінам і са мной і вырашыў падзякаваць пачаеўцам за гэта. У нядзельныя дні ўвечары прыходзілі многія ў царкву на акафіст Божай Маці, які служылі перад Яе цудадзейным Пачаеўскім абразам. Напрыканцы акафісту і малебну архімандрыт Панцеляймон узышоў на амбон і прамовіў прыблізна такія словы: "Браты і сёстры! 3 гэтага сьвятога месца, дзе перад намі зьзяе сьв. абраз Божай Маці, прыношу вам ад свайго імя і ад імя браціі Лаўры глыбокую падзяку за маральную падтрымку ў гэтью складаныя дні". Пры гэтым ён зрабіў зямны паклон да народу. У царкве пачалося галашэньне. Грамада плакала, плакала брація, плакаў таксама і я. Цяжка было тады на душы ва ўсіх. Простыя кароткія словы, а выклікалі ўсеагульнае галашэньне.

Урачыстая ўсяночная на сьвята Пакроваў Божай Маці. Я стаяў на левым клірасе, глядзеў на цудадзейны абраз, маліўся да Божай Маці і плакаў. Пасьля ўсяночнай я зайшоў да духоўніка Лаўры а. Касьсяна. Афонскага манаха, за духоўным суцяшэньнем. Расказаўяму пра свой настрой. Гляджу, замест суцяшэньня — ён сам плача. На наступны дзень ён таемна пакінуў Лаўру і выехаўу Вільню. Казалі пазьней, што ён праз Літву і Германію выехаў на Афон у Грэцыю.

Маё знаходжаньне ў Лаўры было небясьпечным. Я вырашыў прабірацца ў Варшаву, дзе засталіся мая кватэра і рэчы. Трэба было пераходзіць таемна савецка-нямецкую мяжу цераз раку Буг. Я меў на ўвазе - каля Яблочынскага манастыра, дзе мяне ведалі многія жыхары. На ўсялякі выпадак я ўзяў пропуск з сельсавета ў Пачаеве ў гэты манастыр. У дарозе ён мне спатрэбіўся.

Разьвітаўшыся з архімандрытамі Панцеляймонам і Веніямінам. памаліўшыся ля сьв. Абраза Божай Маці і каля мошчаў сьв. вялебнага Іова Пачаеўскага, я рушыў у дарогу. На разьвітаньне падараваў а. Веніяміну свой фатаграфічны апарат і залатыя рублі, якія не хацеў мець пры сабе. 3 Пачаева ехаў аўтобусам, набітым пачаеўскімі габрэямі, а з Крамянца ў Брэст - на цягніку. Начаваў у Ковелі на вакзале з вялікай грамадой бежанцаў-палякаў з малымі дзецьмі. Усюды -у Пачаеве, Крамянцы, Брэсьце - я нагледзеўся на дзёрзкія паводзіны маладых ізраэлітаў. Яны трымалі сябе нахабна, з выклікам. Раптоўна перамянілася гэтае племя ў горшы бок пры балыпавіках. У Польшчы яны такімі не былі. Дзе маглі, імкнуліся ўзяць уладу ў свае рукі.

У мястэчку Збуніне і ў Дубіцы мяне арыштавалі, але пропуск з Пачаева ўратаваў. У прызначаны час, позьнім цёмным восеньскім вечарам, мяне перавезьлі на лодцы паненкі з Дубіцы, манастырскія пеўчыя, якія мяне добра ведалі. Страшна было на рацэ. Думалася: а вось заўважаць савецкія памежнікі, высьветляць месца ракетамі і абстраляюць. Маліўся Богу. Да супрацьлеглага берага прычалілі ўдала. Я выйшаў з лодкі, а дзьве паненкі, што мяне перавозілі, вярнуліся ў мястэчка. Страшная і рызыкоўная пераправа прайшла пасьпяхова. Гасподзь захаваў ад напасьці.

У сяле Навасёлкі я пераначаваў у манастырскага дыякана, дзе яго матушка высушыла маё мокрае адзеньне. На наступны дзень зранку з а. дыяканам я прыйшоў у манастыр. У манастыры стаяла нямецкая памежная варта. Дзяжурны немецпатруль ля брамы манастыра прывітаў нас. Я ў манастыры - як дома. Радасьць і ўдзячнасьць Богу. Настаяцель манастыра, яго намесьнік і брація — мае сябры. Але яны ня ведалі, адкуль я прыйшоў. Я баяўся немцаў і пасьпяшаўся выехаць у Варшаву. Чыгуначная станцыя знаходзілася прыблізна за 20 кілямэтраў ад манастыра, і мне давялося ехаць туды на нанятай падводзе. Да вайны манастырская станцыя знаходзілася за ракой Бугам, але цяпер там былі балыпавікі.

Былая прыгажуня Варшава зрабіла на мяне шчымлівае ўражаньне: многія будынкі разбураныя, некаторыя бяз дахаў і вокнаў, трамваяў, рамізьнікаў і таксовак няма. Тратуары запоўненыя пешаходамі. 3 вакзала я ішоў пешшу, а валізку аддаў везьці на вазку жыдкам. Яны зьніклі ў натоўпе з маёй валізкай. Я застаўся бяз рэчаў. Крыўдна было - усю дарогу яе вёз, а абакралі амаль дома.

Дом мітрапаліта і катэдральны сабор стаялі некранутыя. Сустрэў сяброў, знаёмцаў. Расказвалі мне, што падчас баёў яны сядзелі ў пячорнай царкве пад саборам без вады і ежы. Мая кватэра ў інтэрнаце была занятая пацярпелымі ад вайны. Я зайшоў да мітрапаліта. Ён прыняў мяне з радасьцю, па-бацькоўску і прапанаваў мне пасяліцца ў мітрапалітным доме, што я ахвотна скарыстаў. На абеды ён клікаў мяне да сябе. У гэты час я быў беспрацоўным архімандрытам. Маё ранейшае становішча пры інтэрнаце страцілася. Унівэрсытэт закрылі, а частка яго была спаленая. Немцы не дазвалялі палякам адчыняць школы. 3 харчаваньнем стала складана.

Арышт мітрапаліта

Неўзабаве пасьля майго прыезду ў Варшаву, гэта было ў палове лістапада 1939 года, нямецкае гестапа (ваенная жандармэрыя) выклікала мітрапаліта на допыты. Падставай для гэтага сталі даносы на яго з боку рускіх арганізацый, незадаволеных ім і ягонай дзейнасьцю як кіраўніка Аўтакефальнай Праваслаўнай царквы ў Польшчы. Адной з такіх арганізацый было "Таварыства прыхільнікаў праваслаўя", пасьпешліва арганізаванае і ўзначаленае прафэсарам багаслоўскага факультэта, якога мітрапаліт выпісаў з Баўгарыі і ўладкаваў на прафэсарскую катэдру. Пра гэта расказаў мне сам гэты прафэсар, за што я пакрыўдзіўся на яго і перастаў быць ягоным знаёмцам, хоць ён і быў маім прафэсарам. Чалавечай подласьці я не цярпеў. Рускі эмігранцкі асяродак у Варшаве дзейнічаў супраць мітрапаліта Дыянісія і жадаў бачыць сваім мітрапалітам Серафіма Бэрлінскага і Германскага, немца, які належаў да Рускай Зарубежнай царквы. Пры дапамозе нямецкага гестапа таварыства спадзявалася дасягнуць сваёй мэты. Немцы шукалі і іншыя падставы. Пасьля працяглых допытаў мітрапаліта Дыянісія пасадзілі пад хатні арышт у ягонай кватэры, а келейніка Ігара, студэнта-багаслова, прызначылі яго целаахоўнікам і вартаўніком. Гэты пастараўся выслужыцца перад немцамі і строга трымаў свайго мітрапаліта. Пасьля гэты студэнт быў высьвечаны ў сьвятара мітрапалітам Бэрлінскім Серафімам, і мне расказваў, што ён так ненавідзеў мітрапаліта Дыянісія, што мог застрэліць яго ўласнай рукой. А гэты ж мітрапаліт шмат дапамагаў яму матэрыяльна і лічыў яго верным слугой. Як лёгка можна памыліцца ў людзях. Герэй Ігар трапіў ў ЗПІА і служыў у Амэрыканскай мітраполіі.

Гестапа, пасадзіўшы мітрапаліта Дыянісія пад хатні арышт, паставіла ўмову: адрачыся ад мітрапаліцкай катэдры ў Варшаве ці трапіць у канцэнтрацыйны лягер у Дахаў. Дахаў - самы пакутніцкі лягер. Мала хто выходзіў жывым адтуль. Мітрапаліт вырашыў адмовіцца ад сваёй Мітраполіі і перадаць яе мітрапаліту Серафіму (Лядэ). За гэта немцы дазволілі яму пасяліцца на сваім летніку ў Атвоцку як прыватнай асобе. Сваю адмову ён напісаў і перадаў у гестапа.

Нібыта мітрапаліт Серафім гэтага і чакаў. Ня ведаў мітрапаліт Дыянісій, калі з любоўю прымаў свайго саперніка ў Варшаве ў верасьні месяцы і падараваўяму каштоўную Панагію. Рускі эмігранцкі асяродак цешыўся з сваёй перамогі - дамагліся свайго.

Немцы вызвалілі мітрапаліта Дыянісія з-пад арышту і загадалі яму неадкладна выехаць у Атвоцк (горад за 30 кілямэтраў ад Варшавы). Келейнік яго Ігар некуды зьбег.

Ад'езд мітрапаліта Дыянісія адбыўся ў кранальнай атмасфэры. У суправаджэньні іпадыяканаў у рызах ён увайшоў у пячорную царкву катэдральнага сабора бяз славы і мантыі і накіраваўся ў алтар. Там маліўся нейкі час. Мітрапаліцкі хор сьпяваў ірмасы Вялікай суботы: "Хваляю марскою" сьпявалі ціха і ўрачыста. Мітрапаліт выйшаў з алтара і пачаў бласлаўляць тых, што падыходзілі да яго па бласлаўленьне. Многія плакалі. У царкве сабралася некалькі дзесяткаў прыхаджанаў, харысты і духавенства. Пасьля гэтага мітрапаліт ціха выйшаў з царквы ў суправаджэньні іпадыяканаў. Сеў у свой аўтамабіль, і яго верны шафёр-паляк павёз яго ў Атвоцк. Усе адчулі сябе сіротамі.

У хуткім часе пасьля ад'езду мітрапаліта Дыянісія гестапа арыштавала яго сакратара С. П. Юдэнку і кіраўніка справамі Сіноду Ю. Г. Рашчыцкага. Абодвух павезьлі ў канцлягер у Дахаў, дзе яны і загінулі. Сакратар духоўнай кансысторыі схаваўся ўЯблочынскім манастыры. Адсюль ён перайшоў нелегальна мяжу на савецкі бок і пасяліўся ў сваіх сяброў у Крамянцы. Зь ім разам быў памочнік мітрапаліта па катэдры пастырскага багаслоўя ва ўнівэрсытэце. Апошні вярнуўся у Варшаву пасьля заканчэньня вайны і займаў пасаду ў камуністычным міністэрстве па веравызнаўчых справах. Зручна прыстасаваўся.

Мітрапаліт Серафім доўга не прыяжджаў у Варшаву, каб узначаліць Мітраполію пасьля мітрапаліта Дыянісія. Царкоўнае жыцьцё працякала па заведзеным парадку. Я заставаўся без прызначэньня і службы. Жыў на свае сродкі ў сяброў на кватэры. Мяне, бяздомнага. прытуліў архімандрыт Філафей, ключнік катэдральнага сабора.

Перад сьвятам Нараджэньня Хрыстова прыехалі ў Варшаву з Яблочынскага манастыра архімандрыты Мітрафан і Мсьціслаў - абодва мае сябры. Яны запрасілі мяне пераехаць на жыхарства ў гэтае сьвятое месца. 3 радасьцю я прыняў запрашэньне і зь імі разам выехаў з Варшавы. Мне было добра там. Манахі, штодзённыя Набажэнствы, інтэлігентны асяродак: епіскап Цімафей, памянёныя архімандрыты, паэт Вадзімаў-Лісоўскі і іншыя. У манастыры электрычнасьці не было. Свае кельлі асьвятлялі лямпадамі і сьвечкамі. Доўтімі вечарамі зьбіраліся ў кельлі епіскапа Цімафея і там бавілі час. Калі-некалі гулялі ў прэфэранс. Вучылі мяне, але з гэтага нічога не атрымалася. Удзень выходзілі па калена ў сьнезе пілаваць дровы каля манастыра для кухні і кельляў. Мароз быў моцны. Я застудзіўся і захварэў. Хварэў таксама і сакратар Варшаўскай духоўнай кансысторыі Р. А. Кікец. Дактароў не было, так і ляжалі ў ложках. Ежа манастырская бедная. посная. Нягледзячы на гэта, я адчуваў сябе шчасьлівым.

У манастыры стаяла нямецкая памежная варта. Пры пераходзе мяжы па рацэ Бугу лавілі габрэяў, прыводзілі іх у свой участак, рабілі вобшукі і некуды выпраўлялі. Маладых габрэек гвалцілі. Брація баялася немцаў, хоць тыя не чапалі.

У сакавіку новага 1940 годая атрымаўліст ад благачыннага з Грубешава протаіерэй Рыгора Міцюка, пасьля вайны быў высьвечаны ў епіскапа ў Канадзе для Украінскай Царквы і быў абраны яе мітрапалітам. Тады ён яшчэ быў сьціплым бацюшкам. У лісьце паведамлялася, што мітрапаліт Серафім у Варшаве прызначыў мяне настаяцелем прыходу ў Туркавічах. Гэтае нечаканае прызначэньне ўсьцешыла мяне. Не марудзячы, я сабраўся і паехаў з манастыра. Туркавічы добра ведаў, там я служыў у 1932 годзе, пра што ўжо пісаў раней.

3 цяжкасьцю, праз бездарожжа, я дабраўся да ўлюбёных маіх Туркавічаў. Мае былыя прыхаджане сустрэлі мяне са зьдзіўленьнем і радасьцю ад нечаканасьці. Мая царква на могілках і званіца былі разбураныя палякамі ў чэрвені 1938 года. Нашы Набажэнствы ўжо праводзіліся ў старажытнай царкве на тэрыторыі былога Туркавіцкага манастыра. Тамсама, у манастыры, і знаходзілася мая кватэра ў былым прычтавым доме. Я застаў ужо пяць нашых манашак на чале з ігуменьняй Магдалінай. Яны пачыналі арганізоўваць жаночы манастыр, але манастырскія карпусы былі занятыя каталіцкімі польскімі манашкамі і іхнім дзіцячым прытулкам для хлопчыкаў і дзяўчатаў. Яны злосна пазіралі на нас, але маўчалі. Мы іх не чапалі.

У Туркавічах я ўзяўся за працу па ўзнаўленьні нашага манастыра. Пачатак быў пакладзены манашкамі і ігуменьняй. Зь ёй разам мы атрымалі ад нямецкага павятовага начальніка надзел зямлі пад манастырскі агарод, які ўзаралі і пасадзілі гародніну і бульбу. Манашкі завялі гаспадарку. Наш манастыр станавіўся на ногі. Свае царкоўныя даходы я аддаваў на карысьць манастыра. На пачатку вясны прыбылі новыя манашкі. У нашым манастыры ўжо жылі 12 манашак. Туркавічане былі задаволеныя і дапамагалі нам.

Вядомасьць нашага манастыра распаўсюдзілася ў навакольлі і нават дайшла да Бэрліна. У наш манастыр немцы прыслалі некалькі дзесяткаў бежанцаўгалічанаў з савецкай зоны. Іх уладкавалі ў корпусе польскіх манашак. Бежанцы доўга не затрымаліся і разьехаліся.

Пасьля ад'езду бежанцаў немцы прыслалі ў наш манастыр вялікую групу габрэяў, якіх разьмясьцілі ў былым Народным доме. Іх ганялі на цяжкія мэліярацыйныя працы па ўрэгуляваньні рэчышча ракі Гачвы. Гэта былі ахвяры нямецкай палітыкі ў адносінах да габрэяў. Праз месяц іх пагналі кудысьці.

Без "гасьцей" наш манастыр не заставаўся. Пасьля габрэяў прыехалі да нас украінцы і зрабілі летнік для моладзі. Яны жылі ў палатках. Паводзілі сябе дастаткова добра і нам прыемна было зь імі. Польскія манашкі іх баяліся. Штодзённа яны сьпявалі ўранку і ўвечары свой гімн, у якім былі словы: "Ляхам смерть! — Смерть жыдивсько-московський комуни" і іншыя. У нядзельныя дні я служыў для іх у сваёй царкве раніцай абедні і хор іх моладзі сьпяваў. Да нашых манашак ставіліся паважна і добра. Зь імі сябравалі. Яны запрашалі нас вечарамі на свае "ватры" (вогнішчы) і прадстаўленьні. Зь іхняй дапамогай я паставіў вялікі крыж на плошчы, дзе стаяў разбураны палякамі манастырскі сабор. Крыж пастаўлены ў цэнтры манастыра.

Холмскія царкоўна-грамадскія дзеячы запрасілі ў мітрапаліта Дыянісія яшчэ да яго арышту акт на вылучэньне Холмшчыны ў самастойную епархію, якой яна была да Першай сусьветнай вайны. Часовым кіраўніком яе мітрапаліт прызначыў старэйшага сьвятара протасьвятара I. Ляўчука. Мітрапаліт Серафім, уступіўшы ў кіраваньне Варшаўскай Мітраполіяй, не прызнаў самастойнасьці Холмскай епархіі і наведаў яе прыходы: Холм і Грубешаў. Яго сустракалі ўрачыста, як епіскапа, а як мітрапаліта для Холмшчыны не прызналі. Тым часам царкоўныя дзеячы выставілі кандыдатуру архімандрыта Афанасія на пасаду епіскапа для Холмшчыны. Мітрапаліт Серафім адмовіўся садзейнічаць у гэтай важнай справе, матывуючы тым, што архімандрыт Афанасій не ўкраінец і прапаноўваў свайго кандыдата — ігумена Аляксандра Лоўчага, які служыў у Германіі. Халмшакі не прынялі гэтай кандыдатуры, пасьля чаго пытаньне пра хіратанію епіскапа для Холмшчыны павісла ў паветры.

Ініцыятыву ўзначальваньня Холмскай епархіі ўзялі ў свае рукі ўкраінскія палітычныя дзеячы ў Холме і Кракаве, якія абралі епіскапам прафэсара Івана Агіенку. Гэтую кандыдатуру падтрымаў Грубешаўскі дабрачынны протаіерэй Г. Міцюк і некаторыя ўкраінскія сьвятары Холмшчыны. Для папулярнасьці Агіенку запрашалі ў Холм і Грубешаў, дзе ён чытаў свае лекцыі народу. Гэты кандыдат быў шырока вядомы як украінскі патрыёт і "самостійнік", у мінулым міністар Украінскай рэспублікі29 ў 1919 годзе. Сярод украінцаў ён меў папулярнасьць. Царкоўнасьцю не вылучаўся.

3 мітрапалітам Серафімам украінскія дзеячы не ўзгаднялі кандыдатуры прафэсара Агіенкі. Яны ўвайшлі ў кантакт з вышэйшымі нямецкімі ўладамі, патрабавалі ад іх вяртаньня з высылкі мітрапаліта Дыянісія і адлучэньня мітрапаліта Серафіма. Нямецкае кіраўніцтва разьвязвала вайну з балыпавікамі і задаволіла патрабаваньне ўкраінцаў, спадзеючыся на іхнюю дапамогу ў час вайны. У верасьні 1940 года мітрапаліт Дыянісій быў вернуты на сваю катэдру, а мітрапаліту Серафіму загадалі неадкладна пакінуць Варшаву. Атрымалася так. што ўкраінцы выручылі мітрапаліта Дыянісія з высылкі ў той час, як рускія яго туды загналі даносамі і хлусьнёй. У знак удзячнасьці ўкраінцам, што выратавалі яго, мітрапаліт Дыянісій высьвеціў у епіскапа прафэсара Агіенку і другога ўкраінца - архімандрыта Паладзія Відыбіду-Рудэнку. Для Варшавы сабе ў вікарыі ён хацеў высьвеціць у епіскапа архімандрыта Афанасія, але той рашуча адмовіўся ад гэтага.

Прафэсара Агіенку пасьпешліва пастрыглі ў манахі з імем Іларыён ўЯблочынскім манастыры, высьвецілі ў герадыякана і гераманаха з узьвядзеньнем у сан архімандрыта. Усе гэтыя ступені ён прайшоў за адзін тыдзень. Пастрыгаў і высьвячаў епіскап Цімафей. Наўрад ці такі выпадак быў калі-небудзь ў гісторыі Праваслаўнай Царквы на Русі.

Урачыстая хіратанія ў епіскапа для Холмшчыны архімандрыта Іларыёна адбылася ў Холме ў катэдральным саборы. Хіратанію ўзначаліў мітрапаліт Дьюнісій у саслужэньні архіепіскапа Чэскага Савація (Канстантынопальскай патрыярхіі) і епіскапа Цімафея. На ўрачыстасьць сабралася вялікая колькасьць духавенства і вернікаў. Украінскія дзеячы абвясьцілі гэтую падзею сваім нацыянальным сьвятам. Пасьля хіратаніі адбыўся шматлюдны банкет у вялізнай залі архірэйскага дома. Выказана было шмат прамоваў з нагоды гэтай падзеі і ўсхваленьняў у адрас новага архіепіскапа Холмскага і Падляскага. У той самы дзень мітрапаліт Дыянісій узьвёў яго ў сан архіепіскапа за літургіяй.

Духавенства Холмшчыны і насельніцтва асьцерагаліся, што новы холмскі архіпастыр зойме крайні ўкраінскі курс для ўкраінізацыі Набажэнстваў, але ён гэтага не зрабіў. Незадаволеныя гэтым украінскія дзеячы арганізавалі са школьнай моладзі дэманстрацыю супраць яго з плякатамі: "Гэть з москалямй!". Іларыён абураўся, але сваёй тактыкі не зьмяніў.

Да мяне і да нашага Туркавіцкага манастыра ён ставіўся добра. Дамогся ад немцаў для манастыра грашовай дапамогі, а мяне прымаў у сябе дастаткова гасьцінна, даваў мне начлег у сваіх архірэйскіх пакоях. У 1941 годзе прыехаў у Туркавічы на адпусту і ўзначаліў Набажэнства. На гэтым сьвяце было шмат багамольцаў і каля сотні духавенства. У гэты час нямецкія войскі займалі Украіну і набліжаліся да Масквы. Украінцы марылі пра свабодную Украіну. На Холмшчыне яны рабілі высокія насыпы на могілках і ставілі на іх крыжы ў памяць пра загінуўшых за незалежнасьць Украіны. У Туркавічах таксама насыпалі такую магілу.

Пачатак нямецка-савецкай вайны30 22 чэрвеня 1941 года мы перажылі без асаблівага хваляваньня. На нашых вачах нямецкія танкі і аэрапляны рухаліся супраць савецкіх войскаў, якія адступалі. Сотні тысяч чырвонаармейцаў немцы бралі ў палон і заганялі за калючы дрот лягераў. Безьліч палонных гінула ад голаду, а позьняй восеньню - ад холаду.

Немцы прагналі балыпавікоў і вызвалілі манастыры на Валыні. Некаторыя манашкі з нашага Туркавіцкага манастыра, у тым ліку і ігуменьня яго Магдаліна, пакінулі Туркавічы і выехалі ў свае манастыры на Валыні. Дзьвюх манашак архіепіскап Іларыён забраўу свой архірэйскі дом весьці гаспадарку. У Туркавіцкім манастыры засталіся толькі чатыры манашкі. Створаны нашымі клопатамі манастыр драбнеў і страчваў сваё значэньне. Смуткавалі туркавічане, смуткаваў і я. 3 жахам мы бачылі, што будучыні ў нашага манастыра няма. Палякі бралі верх.

Напрыканцы года мяне пачалі непакоіць члены Беларускага царкоўнага камітэта з Варшавы, настойваючы на тым, каб я накіраваўся ў Беларусь на епіскапства. Я пачаў сур'ёзна пра гэта думаць, але шкадаваў пакідаць Туркавічы. Тут прыклаў я столькі энэргіі і працы. на што немагчыма забыцца. Але ўбачыўшы, што наша царкоўная справа пачала марнець, я згадзіўся паехаць у Беларусь не для епіскапства, а наведаць сваіх родных і пабываць на радзіме. Паехаў з гэтым да архіепіскапа Іларыёна ў Холм. Расказаў яму сваю бяду, а ён і слухаць ня хоча, каб адпусьціць мяне.

- Вы будзеце на Украіне епіскапам і Ваша кандыдатура выстаўлена Брацтвам Праваслаўных Багасловаў. А пакуль гэта будзе, я прызначаю Вас рэктарам духоўнай акадэміі ў Холме, якую я адкрываю. - спакушаў ён мяне.

Я адмовіўся і ад епіскапства, і ад рэктарства, бо ўсьведамляў, што з гэтага нічога не атрымаецца.

Пасьля доўгіх разважаньняў усё ж ён згадзіўся адпусьціць мяне з умовай, што я вярнуся на Холмшчыну. На ўсялякі выпадак, калі мяне там затрымаюць, выдаў мне адпускную грамату. 3 гэтым я вярнуўся ў Туркавічы. На сваё месца я запрасіў свайго сябра з Яблочынскага манастыра архімандрыта Мітрафана. Ён павінны быў замяняць мяне ў Туркавічах у маю адсутнасьць. Сам я паехаў у Варшаву, адслужыўшы сьвята Нараджэньня Хрыстова. 3 туркавічанамі не разьвітваўся. думаў, што вярнуся. Аднак Гасподзь павёў мяне іншым шляхам і выратаваў мяне ад пагібелі, немінучай у Туркавічах.

Яшчэ пакуль я жыў у Туркавічах, ужо хадзілі чуткі пра зьяўленьне савецкіх і польскіх партызанаў. Паступова яны ўзмацняліся. Польскія банды нападалі на праваслаўных і забівалі цэлыя сем'і. Нападалі і на туркавічанаў. Архімандрыт Мітрафан выехаў з Туркавічаў, і прыхаджане засталіся без сьвятара. Дта іх насталі страшныя дні. Праваслаўныя туркавічане гінулі ад забойцаў - польскіх партызанаў. Гэтая трагедыя адбывалася ў 1942-1943 гадах. Цяпер праваслаўных у Туркавічах няма: адны забітыя, а тыя, што засталіся жывымі, выехалі або ў Савецкі Саюз пасьля вайны, або ў глыбіню Полыпчы. Праваслаўнай Холмскай Русі больш не існуе.