Рэлігійны рэнесанс у постсавецкіх грамадствах

 

Уводзіны

На працягу апошніх 20 гадоў у постсавецкіх грамадствах адбыліся значныя структурныя, сацыяльныя, палітычныя, культурныя трансфармацыі, звязаныя са зменай статусу рэлігіі ў грамадстве, колькасным ростам наяўных (традыцыйных) і новых рэлігійных групаў і рухаў з рознай ступенню інстытуцыялізацыі, насычэннем семіятычнай прасторы рэлігійнай сімволікай, фармаваннем новых, непасрэдна ці апасродкавана звязаных з рэлігіяй ідэнтычнасцяў на індывідуальным, групавым і масавым узроўнях, а таксама з узмацненнем уплыву рэлігійных арыентацыяў на сацыяльныя і індывідуальныя практыкі.

Названыя з’явы, разнародныя па сферы і характары сваіх праяваў, па прадметным іх асэнсаванні, звязаныя не толькі з рэлігійнасцю, але з цэлым комплексам псіхалагічных і соцыя-культурных феноменаў, якія наўпрост не маюць да рэлігійнасці дачынення, сталі апісвацца праз канцэпт “рэлігійнага адраджэння” ці “рэлігійнага рэнесансу”. Гэтае паняцце атрымала шырокае выкарыстанне ў сацыялагічных, псіхалагічных, паліталагічных даследаваннях, у рэлігіязнаўстве, сектазнаўстве, а таксама ў т.зв. “постсавецкіх штудыях” – міждысцыплінарных ці па-задысцыплінарных даследаваннях і практыках, звернутых на вывучэнне разнастайных феноменаў, характэрных для постсавецкіх грамадстваў. Сярод даследнікаў няма адзінства ў выкарыстанне тэрміну: і тут, трэба адзначыць, розніца паміж “рэлігійным адраджэннем” і “рэлігійным рэнесансам” як семантычна блізкімі паняццямі менш, чым паміж напісанымі ў двукоссях ці без іх азначэннямі – такія тэндэнцыі паказваюць, наколькі метафарычным ці канцэптуалізаваным з’яўляецца паняцце рэлігійнага адраджэння.

Актуальнасць даследавання дадзенага феномену захоўвалася з к.1980-х гадоў і працягваецца дагэтуль, бо, як адзначаюць многія даследнікі, у Рэспубліцы Беларусь хоць і не адзначаецца такіх масавых і інтэнсіўных зменаў, якія адбываліся ў к.1980-пач.1990-х гадоў ў сферы рэлігійнасці, але канфесійную сітуацыю пакуль нельга ахарактарызаваць, як устойлівую, і гэта звязана таксама і з тым, што на працягу апошніх 15 гадоў дзяржава выбірала розныя заканадаўчыя і палітычныя стратэгіі рэгулявання канфесійнай сферы. Шырокае грамадскае абмеркаванне новай рэдакцыі закону аб рэлігійных арганізацыях і свабодзе веравызнання выявіла шэраг міжканфесійных супярэчнасцяў, якія існуюць у грамадстве. Нягледзячы на тое, што феномен т.зв. “рэлігійнага рэнесансу”, паводле абгрунтаваных меркаванняў шэрагу даследнікаў, у 1995-1996 гг. мае тэндэнцыю да згасання, у беларускім грамадстве выяўляюцца тэндэнцыі канфесійнай няўстойлівасці і толькі ў 2002 праз прыняцце новай канцэпцыі закону робіцца спроба стабілізацыі рэлігійнай сферы.

Для Расейскай Федэрацыі ў кантэксце праблемы “рэлігійнага адраджэння” паўстаюць пытанні рэлігійнага фундаменталізму і экстрэмізму, звязаных са значнай мусульманскай прысутнасцю. Гэта асобная вялікая тэма, асобны феномен, які ў межах дадзенага артыкула мы вырашылі не закранаць, бо на дадзены момант праблема ісламскага фундаменталізму і экстрэмізму не з’яўляецца актуальнай для Рэспублікі Беларусь, нягледзячы на пэўную прысутнасць тут ісламскага элементу, уключанасці Рэспублікі Беларусь у сусветную супольнасць, актуальнасці (хоць і нязначнай) дадзеных праблемаў для грамадскага меркавання.

Трэба таксама адзначыць, што паняцце рэлігійнага адраджэння даволі размытае, таксама, як і многія іншыя паняцці сучаснага рэлігіязнаўства, звязаныя з вызначэннем “традыцыйных” і “нетрадыцыйных” рэлігіяў, розных рэлігійных арганізацыяў як “цэрквы”, “секты”, “культы”, “новыя рэлігійныя рухі”, а таксама апераваннем паняткамі канфесійнай прыналежнасці (“рэлігійная ідэнтычнасць”), апісаннем такіх з’яваў, як “квазірэлігійнасць”, “латэнтная рэлігійнасць” і інш. Таму важным кірункам даследавання з’яўляецца аналіз адпаведных канцэптуальных канструкцый з мэтай іх аперацыяналізацыі і навукова (і сацыяльна) абгрунтаванага напаўнення і ўдакладнення.

Як сацыяльны феномен рэлігію ў межах сацыялагічна навукі пачалі даследаваць Э.Дзюркгейм, для якога рэлігія выступала фактарам сацыяльнай інтэграцыі грамадства [4, С.40] і М.Вэбер, для якога цэнтральным фокусам даследавання стаў уплыў рэлігійных каштоўнасцяў на эканамічныя і сацыяльныя паводзіны [4, C.41]. Такім чынам, у даследніцкай традыцыі рэлігія пачала апісвацца праз два асноўныя спосабы: змястоўны (даследаванне звернутае прадметна на змест рэлігінай веры) і функцыянальны (рэлігія разглядаецца як сімвалічную сістэму, падмурак каштоўнасцей, сацыяльнае поле). Першы падыход атрымаў сваё распаўсюджанне галоўным чынам у е на тым, што даследаванне прадметна звернутае на веру ў “духоўныя істоты” альбо на правядзенне размежавання паміж сакральным і прафанным аспектамі ўва ўспрыняцці рэчаіснасці; у такім аспекце рэлігію разгядаюць сацыяльна антрапалогіі, этналогіі, этнаграфіі і ўласна рэлігіязнаўстве. У другім аспекце, які мы выбіраем для нашага артыкула, традыцыйна для апісання рэлігіі вылучаюць наступныя параметры – наяўнасць веры, канфесійную самаідэнтыфікацыю і рытуальныя (культавыя) паводзіны [14, С.8].

Канцэпцыя рэлігійнага адраджэння найбольш распрацаваная ў дысцыплінарных межах сацыялогіі рэлігіі, якая абапіраецца на вялікую эмпірычную базу ў выглядзе колькасных сацыялагічных даследаванняў: напрыклад, вялікае сацыялагічнае даследаванне рэлігійнасці ў Расіі ў 1990-1992 гг., вынікі якога былі надрукаваныя ў шэрагу выданняў? напрыклад, С.Філатаў, Д.Фурман. “Религия и политика в массовом сознании [20], а таксама таксама трэба адзначыць працу Д. Фурамана і К. Каарыайнена “Верующие, атеисты и прочие (эволюция российской религиозности)” [11], якія праводзілі падобнае маштабнае даследаванне ў 1996 г. У Беларусі даследаванні рэлігійнасці ў сацыялагічным рэчышчы былі не такія буйныя, але сярод іх варта адзначыць працу акадэміка Бабосава Е.М. “Соцыядынаміка рэлігійнасці і рэлігійнай сітуацыі ў постсацыялістычнай Беларусі” 1995 г. [1], навукова-даследніцкі праект “Рэлігія і грамадства”, які ў 1998-1999 г. праводзіў Цэнтр сацыяльных і палітычных даследаванняў БДУ пры падтрымцы фонду фундаментальных даследаванняў НАН Беларусі [15], а таксама працы Новікавай Л.Г. [14, 15]. Распрацоўка дадзенай праблематыкі ў Беларусі рабілася не толькі ў межах сацыялагічных даследаванняў, але вялікая ўвага ёй надавалася ў сферы рэлігіязнаўства: варта згадаць выдадзены ў 2002 г. Хрысціянскім адукацыйным цэнтрам імя свв.Мяфодзія і Кірыла зборніка “Посткамуністычная Беларусь у працэсе рэлігійных трансфармацыяў” (асабліва працы аўтараў А.Данілава і У.Марціновіча) [17]; у галіне даследаванняў канфесійнай гісторыі: кніга “Канфесіі ў Беларусі” шэрагу аўтараў [11]; палітычных даследаванняў – працы Л.Я. Землякова [9] і шэрагу іншых палітолагаў; а таксама ў галіне такіх даследніцкіх практыкаў, як сектазнаўства, напрыклад, У.Марціновіча. [17], беларусазнаўства, напрыклад, Шаўцоў Ю. [21] і постсавецкіх штудыяў. Варта загдаць таксама канферэнцыю «Праваслаўе ў постсавецкі час: асэнсаванне сітуацыі», якую праводзіў 25-26.02.2005 Хрысціянскі адукацыйны цэнтр імя святых Мяфодзія і Кірыла ў супрацоўніцтве з Аўстрыйскім пастаральным форумам, у якой прынялі ўдзел беларускія і замежныя спецыялісты: сацыёлагі, культуролагі, рэлігіязнаўцы, багасловы; нажаль, пакуль матэрыялы гэтай канферэнцыі не надрукаваныя.

Трэба, аднак, адзначыць, што большасць даследаванняў грунтуецца галоўным чынам на сацыялагічных дадзеных і пры аналізе феномену “рэлігійнага рэнесансу” карыстаецца метадалогіямі розных дысцыплінаў.

Такая шматстайнасць дысцыплінарных падыходаў пры вывучэнні феномену “рэлігійнага рэнесансу” ў постсавецкіх грамадствах, вымагае і ад аўтараў дадзенага артыкулу міждысцыплінарнага падыходу. Філасофская інтэрпрэтацыя заяўленай праблематыкі скіроўвае нашу працу ў рэчышча сацыяльнай філасофіі, у вялікай ступені ігнаруючы пры гэтым філасофію рэлігіі, бо “рэлігійны рэнесанс” для нас выступае феноменам сацыяльнага парадку, сацыяльнымі практыкамі, хутчэй, чым “рэлігійным досведам”, інтымнымі перажываннямі.

Мэтай дадзенага артыкулу з’яўляецца аналіз змястоўнага і метадалагічнага аспекту феномену “рэлігійнага адраджэння” ў постсавецкіх грамадствах, вызначэнне розных яго аспектаў. Для гэтага ў працы ставіцца дзве асноўныя задачы, адпаведна якім гэты артыкул і будзе структураваны: для змястоўнага аналізу феномену рэлігійнага адраджэння патрэбна правесці яго генеалогію, вызначыць гістарычныя, сацыяльныя, палітычныя і іншыя знешнія перадумовы “рэнесансу”, а таксама прааналізаваць, як метадалагічна і канцэптульна апісваецца гэты феномен у навуцы, вызначыць падыходы для яго аналізу і праблемнае поле, у якім адбываецца даследаванне “рэлігійнага адраджэння”.

1. Генеалогія “рэлігійнага рэнесансу” ў посткамуністычных грамадствах

Для таго, каб вызначыць перадумовы рэлігійнага рэнесансу ў постсавецкіх грамадствах, трэба даследаваць некалькі аспектаў, якія непасрэдна звязаныя з гэтым феноменам. Па-першае, вызначыць, чаму феномен дынамікі рэлігійнасці стала магчымым апісваць праз метафару і канцэпт “рэлігійнага адраджэння”, па-другое, рэканструяваць рэлігійную дынаміку на працягу больш-менш вялікага прамежку часу, па-трэцяе, прааналізаваць знешнія ўмовы, якія спрыялі змене статусу рэлігіі, і працэсы, якія адбываліся паралельна гэтым, па-чацвёртае, прааналізаваць, як самі рэлігійныя групы ацэньваюць дадзены феномен.

Паняцце рэлігійнага адраджэння генетычны звязанае з еўрапейскім праектам Рэнесансу, дакладней, з фармальным аспектам яго ідэйных інтэнцый, якія выявіліся ў вяртанні да культурных і грамадзянскіх узораў Антычнасці праз вызваленне ад прыгнёту сярэднявечных канонаў жыцця, звязаных, перш за ўсё, з роляй рэлігійных інстытуцыяў і рэлігійнага светапогляду. Можна рэканструяваць ідэалогію Рэнесансу наступным чынам: па-першае, вызначаецца спадкаемнасць паміж сучасным грамадствам і грамадствам у мінулым, ад якога, хаця і аддзяляе нас працяглы час, але з якім мы культурна звязаныя і якому мы абавязаныя развіццём сваёй культуры, ідэнтычнасці і г.д. (у выпадку з Рэнесансам, такім грамадствам, спадкаемнасць да якога вызначалася, была Антычнасць з яе каштоўнасцямі, безумоўна, праінтэрпрэтаванымі і рэканструяванымі ў адпаведнасці з больш сучаснымі для патрэбамі), па-другое, даецца характарыстыка эпосе, якая раздзяляе сучасную і першапачатковую, як рэпрэсіўнай, “цёмнай”, якая знішчае культурныя ўзоры і каштоўнасці першапачатковай эпохі і прыводзіць грамадства ў заняпад (такой эпохай для свядомасці “адраджэнцаў” становіцца Сярэднявечча з інтэлектуальным і духоўным прыгнётам, які здзяйсняўся праз інстытуцыі каталіцкай царквы і хрысціянства, што ўрэшце прывяло да культурнага заняпаду), па-трэцяе, вызначаецца неабходнасць вяртання да першапачатковых узораў грамадскага і культурнага жыцця, вяртанне да “свайго”, да “сапраўднага”, “натуральнага”, “належнага”, “адпаведнага” (што, па сутнасці, і адбылося як Рэнесансны праект). Аднак відавочна, што ў выніку Рэнесансу не адбылося вяртання да Антычнасці, аднак, вяртанне пэўных формаў, узораў адбылося.

Падобную рэканструкцыю можна зрабіць і ў дачыненні да “рэлігійнага рэнесансу”, які адбыўся ў постсавецкіх краінах у к.1980-х - пач.1990-х гг. За ўзор браўся дарэвалюцыйны стан рэчаў, ён рамантызаваўся, вызначаўся, як натуральны, належны і адпаведны (хаця тут можна і паспрачацца, быў і іншы ўзор: заходнееўрапейскі і амерыканскі, які не толькі тычыўся свабоды веравызнання, але таксама і іншых правоў чалавека і дэмакратычнага уладкавання грамадства; аднак, можна адзначыць, што заходні ўзор задаваў у матрыцы рэканструкцыі якраз мадальнасць “належнасці”, што выяўлялася ў форме – “так трэба развівацца і нашае грамадства і мусіла так развівацца”). У якасці рэпрэсіўнага механізму, які парушыў натуральны і належны стан рэчаў у дачыненні да рэлігіі і быў скіраваны на яе поўнае вынішчэнне ў любых праявах, выступала савецкая таталітарная камуністычная атэістычная сістэма, прыгнёт якой меў шэраг формаў – ад фізічнага вынішчэння да сімвалічнага гвалту; тут таксама варта адзначыць, што не заўсёды агульная лібералізацыя грамадскага жыцця суправаджалася лібералізацыяй ў рэлігійнай сферы і наадварот. У якасці рэнесансу ў такім выпадку трэба разглядаць адыход ад атэістычных канонаў, а таксама парушэнняў свабоды веравызнання і зварот да рэлігіі і рэлігійных свабодаў.

Такім чынам, для таго, каб зразумець, чым жа было рэлігійнае адраджэнне і наколькі яно сапраўды з’яўляецца “адраджэннем”, трэба прааналізаваць некалькі складнікаў: па-першае, рэлігійную сітуацыю ў дарэвалюцыйны “натуральны” перыяд, па-другое, становішча рэлігіі і яе асаблівасці ў савецкі “рэпрэсіўны” перыяд, а таксама перадумовы “вяртання” ад “атэізму” да “рэлігіі”. Схему можна прадставіць такім чынам комплекс рэлігіі (першасны)– комплекс атэізму – комплекс рэлігіі (другасны), і ў ёй прааналізаваць судачыненні паміж усімі трыма складнікамі: як суадносіўся комплекс атэізму з першасным комплексам рэлігіі, як суадносіўся другасны комплекс рэлігіі з комплексам атэізму, і якія суадносіны паміж першасным і другасным комплексамі рэлігіі.

Пачнём з таго, што каротка прааналізуем рэлігійнае становішча ў дарэвалюцыйны перыяд. Агаворымся, што характар нашай працы не вымагае поўнага і ўсёабдымнага аналізу гэтага феномену, а сціслыя межы проста не дазволілі б гэтага зрабіць, таму адзначым некалькі важных аспектаў, якія хоць і фрагментарна апісваюць сітуацыю, але дазваляюць так ці інакш яе рэканструяваць.

У першую чаргу трэба адзначыць ролю праваслаўнай царквы, якая на той момант была афіцыйнай і фактычна не была аддзеленая ад дзяржавы. Аднак нельга сцвярджаць таго, што праваслаўная вера як сукупнасць веравызнання, культавай практыкі, інстытуцыйнай (царкоўнай) прыналежнасці і як пэўная сімвалічная і камунікатыўная сістэма, сапраўды была пануючай. У час перадсаборных маерапрыемстваў пры падрыхтоўцы памеснага сабору Расійскай Праваслаўнай Царквы 1917-1918 гг., праводзіліся адмысловае даследаванне рэлігійнасці і высновы былі несуцяшальнымі: большасць праваслаўнага насельніцтва, як вясковага, так у вялікай ступені і гарадскога, галоўным чынам, неадукаванага, хаця і ўдзельнічала ў культавай практыцы, валодала высокай ступенню абраднасці, аднак мела даволі цьмянае ўяўленне аб праваслаўнае веры, аб дагматычных падмурках: пытаннях Тройцы, Богачалавецтва Іісуса Хрыста, пра дагматычныя тонкасці тут казаць наогул не выпадае. Пры гэтым жа адзначалася, што культавая (рытуальная) практыка, абраднасць маюць “язычніцкі” характар, і для яе характарыстыкі было ўжытае паняцце “абрадавер’я”. Можна адзначыць, што ў судачыненні “культу” і “веры” падобная сітуацыя нерацыяналізаванай веры пры жорсткіх культавых паводзінах была характэрная і для каталіцкага насельніцтва, якое пражывала на тэрыторыі Беларусі. Такая рэлігійнасць насіла традыцыйны характар, спосаб сацыялізацыі таксама быў традыцыйны, сямейны, што ў межах сялянскіх супольнасцяў пераймала комплекс функцыянавання натуральнай “язычніцкай” веры.

Што тычыцца рэлігійнасці ў кантэксце прыналежнасці, то для тэрыторыі ўласна Расеі, пытанне прыналежнасці мела ідэалагічны характар (трыяда “праваслаўе-самадзяржаўе-народнасць”), выконвала вялікую ролю для нацыянальнай ідэнтычнасці, была, па сутнасці, нацыяўтваральным, інтэгруючым аспектам, а ў Беларусі, наадварот, у некаторай ступені дэзінтэгравала нацыянальную супольнасць, прытым, што таксама насіла пэўным чынам “нацыянальны” характар (“католікі” як “палякі”, “праваслаўныя” як рускія”) і нацыянальны праект пачатку 20-га стагоддзя быў шмат у чым скіраваны на пераадоленне такой дэзінтэграцыі [4, C.41-42].

Што тычыцца адукаванага насельніцтва, якое асэнсоўвала і рацыяналізавала сваю веру, то тут назіралася некалькі тэндэнцыяў. Па-першае, гэта ўласна царкоўны рух, які праходзіў пад агульным лозунгам “рускі народ быў хрышчаны, але не асвечаны”, рух, які рацыяналізаваў уласную праваслаўную веру (евангельскія гурткі, вывучэнне святых айцоў і г.д), адзначаў важнасць “царкоўнага жыцця” – у якім праяўлялася і царкоўная прыналежнасць, якая актуалізавалася праз патрэбу адраджэння абшчынаў замест традыцыйных прыходаў. Да гэтага руху належалі многія іерархі царквы і рэлігійныя дзеячы, а таксама, частка інтэлігенцыі. Назіраўся значны рэлігійны ўздым, што праявілася ў скліканні памеснага сабору і ўзнаўленні Патрыяршаства.

Па-другое, гэта быў рух, звязаны з т.зв. “рэлігійна-філасофскім адраджэннем” і рускай рэлігійнай філасофіяй, якая абапіралася на праваслаўнае веравызнанне і функцыянавала ў праваслаўнай семіятычная прасторы (праўда, трансфармуючы яе), але была рухам не царкоўным, а хутчэй каляцаркоўным, і ў нейкай ступені антыцаркоўным, што праяўлялася ў рэлігійным вальнадумстве, некаторым антыклерыкалізме. Гэты рух быў звязаны з пытаннямі нацыянальнай ідэнтычнасці, “рускага духу” і г.д. Культ успрымаўся, хутчэй, не ў якасці практыкі, а ў якасці сімволікі.

Па-трэцяе, гэта быў чарнасоценны рух, які спалучаў праваслаўе як рэлігію з палітыкай, і быў хутчэй ідэалогіяй, чым рэлігійнасцю. Для яго важным было не столькі веравызнанне і культ, колькі семіятычная камунікатыўная прастора праваслаўя, а таксама еднасць дзяржаўнай, нацыянальнай і рэлігійнай прыналежнасці (усё тая ж трыяда “праваслаўе-самадзяржаўе-народнасць”). У некаторай ступені гэта была знешняя інструменталізацыя рэлігіі, скіраваная на палітычнае дзеянне (элемент “самадзяржаўе) – захаванне дзяржаўнага ладу [8, С.4].

Па-чацвёртае, атэістычныя рухі, якія хаця і ўзніклі значна раней, але менавіта ў к.19-пач.20 ст. захапілі значную частку інтэлігенцыі, а таксама нават частку “царкоўнай” грамадскасці – вядома, што рэвалюцыйныя ідэі, у т.л. ідэі атэістычныя, мелі шырокі распаўсюд сярод святарскага саслоўя, асабліва сярод навучэнцаў семінарыяў, якія часта адкрыта выступалі з “бязбожнымі” ідэямі. Гэты рух адмаўляў і сакральныя элементы рэлігіі (і ісцінасць веравызнання, і значнасць культавых практыкаў, і значэнне рэлігійнай сімволікі, а таксама і знешнюю інструменталізацыю рэлігіі ў любых праявах).

Што тычыцца Беларусі, то тут трэба адзначыць і яшчэ адну асаблівасць – распаўсюд пратэстантызму, асабліва баптызму і адвентыстаў сёмага дню, які быў звязаны з тым, што частка насельніцтва выязджала за мяжу (у ЗША, г.ч.), дзе праходзіла евангелізацыю, і вярталася ўжо дадому з рацыяналізаванай верай, іншай якасці, чым іх “традыцыйная” рэлігійнасць [21, С.57]. Таксама не трэба забывацца, што найбольш значную частку гарадскога насельніцтва складалі яўрэі, а ў некаторых невялікіх мястэчках было татарскае насельніцтва, што абумоўлівала наяўнасць такіх рэлігійных веравызнанняў, як іслам і іудаізм, якія былі непасрэдна звязаныя з ідэнтычнасцю нацыянальных меншасцяў і функцыянавалі паводле законаў захавання агульнай нацыянальна-рэлігійнай ідэнтычнасці. Такім чынам, можна вызначыць першасны перыяд, які пазначым, як “дарэвалюцыйны”.

Пасля рэвалюцыі Беларусь была падзеленая на дзве часткі – Заходнюю, якая адышла да Польшчы, і ўсходнюю, якая была ўключаная ў СССР. Што тычыцца Заходняй Беларусі, то хаця тут і назіраюцца некаторыя ганенні на некаталіцкую веру, а таксама на збеларусізаванае каталіцтва, але да 1939 году усё-такі ідзе пэўны працэс беларусізацыі, як каталіцтва, так і праваслаўя. Пры гэтым паспявае ўсталявацца пратэстанцкая традыцыя – баптысты і адвентысты сёмага дню атрымліваюць распаўсюд у Брэсцкай вобласці, галоўным чынам на Палессі. Тут працягвалася рэлігійная дынаміка, звязаная са згаданым раней “дарэвалюцыйным” перыядам.

Што тычыцца БССР і Савецкага Саюзу, то тут сітуацыя цалкам адрозная – з рэлігіяй і яе праявамі ідзе сапраўдная вайна. За 1920-30-я гг. Рэлігій вынішчалі фізічна: святароў, вернікаў, храмы, святыні, рэлігійную літаратуру, царква разглядалася як “класавы вораг”, з якім трэба змагацца радыкальным чынам, у т.л. праз масавыя рэпрэсіі і акты вандалізму [11, C.263]. Разгледзім тыя змены, якія адбыліся ў рэлігійнай сферы ў раней вызначаных групаў.

Што тычыцца вясковага і гарадскога насельніцтва з “традыцыйным” тыпам рэлігійнасці, праз калектывізацыю разбураецца вёска і сялянства – знішчаюцца многія традыцыйныя інстытуты, неабходныя для падтрымання “традыцыйнай” рэлігійнасці, маладое пакаленне выхоўваецца дзяржаўнымі і партыйнымі інстытуцыямі, ідэалагізавана – і менавіта яно становіцца галоўнымі ініцыятарамі вынішчэння рэлігіі. Для большасці ж на змену традыцыйнай рэлігійнасці прыходзіць таталітарная ідэалогія. У гэты перыяд таксама разбураецца вёска і вясковы лад жыцця, што таксама прыводзіць да вынішчэння натуральнай рэлігійнасці. Людзі альбо ідуць на смерць дзеля сваіх рэлігійных перакананняў, альбо пад страхам смерці ад іх адмаўляюцца.

Што тычыцца святароў, актыўных вернікаў, праваслаўнай царквы наогул, то тут ідзе некалькі працэсаў – па-першае, гэта фізічнае вынішчэнне, па-другое, гэта ўтварэнне такіх рухаў, як “Жывая Царква” і абнаўленства, інспіраваныя органамі ГПУ і да якіх далучылася значная частка т.зв. “прагрэсіўных”, а таксама кан’юктурных веруючых і святароў, таму многія цалкам здаровыя ідэі праз сувязь гэтых рухаў з органамі былі безнадзейна скампраментаваныя і дыскрэдытаваныя. Частка святароў і вернікаў сыходзіць у падполле і ўтварае г.зв. “катакомбную царкву”; частка эмігруе і ўтварае за мяжой Рускую Праваслаўную Царкву за мяжой. Афіцыйная ж царква прызнае савецкую ўладу, уладу Сталіна, праз прыняцце ў 1927 г. Дэкларацыі, якая атрымала назву Дэкларацыі Мітрапаліта Сергія, і гэтая царква, хаця таксама перажывае ганенні, але набывае больш менш легітымны статус, а рух, які ўтвараецца ў кантэксце Дэкларацыі, атрымлівае назву “сергіянства” (прызнанне бальшавіцкай улады і згода гуляць паводле яе правілаў дзеля захавання царквы хоць у якіх межах); усе, хто не прымае гэтай Дэкларацыі, вынішчаюцца. Такія тэндэнцыі ідуць у “міжваенны” перыяд.

Што тычыцца Беларусі, то 1920-я гг. адзначыліся для яе такім рэлігійным праектам, як стварэнне Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы пад кіраўніцтвам мітрапаліт Мілхесідэка (Паеўскага), спробы якая была няўдалай з шэрагу прычынаў, але не аднаразова інсіпіравала пэўныя беларускія духоўныя і нацыянальныя колы.

Пасля пачатку Другой Сусветнай вайны назіраецца своеасаблівае адраджэнне рэлігіі, звязанае з далучэннем да Савецкага Саюзу Заходняй Беларусі (тут рэлігійнасць не была перарваная, захаваліся ўсе прысутныя на той час канфесіі, дзейнічалі семінарыі, напрыклад, у Вільні, багаслоўскі факультэт у Варшаве і г.д.). У вайну на акупаваных тэрыторыях улады праводзілі своеасаблівую палітыку ў рэлігійнай сферы, якая дазволіла адрадзіць ува ўсходняй Беларусі царкоўныя інстытуцыі, нават рэлігійную адукацыю. Што тычыцца праваслаўя, то зноўку намеціўся праект “аўтакефаліі”, але ў час вайны ён не меў значнага поспеху, бо не быў падтрыманы шырокімі коламі вернікаў. Дый пытанне аўтакефаліі не стаяла настолькі востра – патрэбнае было фізічнае адраджэнне рэлігіі: адкрыццё храмаў, рэлігійная адукацыі, пропаведзь.

Яшчэ ў час вайны мяняецца палітыка савецкага ўраду – царква набывае значны сацыяльны статус, сімвалам чаго з’яўляецца ўзнаўленне патрыяршаства ў 1943 г. Такі паварот можна патлумачыць рознымі прычынамі, у т.л. актыўным удзелам праваслаўнага святарства і іерархіі ў мабілізацыі насельніцтва, аднак, для Беларусі такая практыка не была такой распаўсюджанай, як у Расеі, асабліва яе цэнтральнай частцы, - тут шырока распаўсюджанай была калабарацыя ці, дакладней, карыстанне сітуацыяй фашыскай акупацыі для адраджэння царквы.

Гэты перыяд ў літаратуры таксама часта характарызуюць як пасляваеннае “рэлігійнае адраджэнне” [11, C. 85], што, безумоўна, апраўдана толькі ў некаторай ступені, бо, як вядома, па-першае, гэты перыяд быў нядоўгім, а па-другое, і пасля вайны працягваюцца рэпрэсіі супраць духавенства, якое прымала ўдзел у несанкцыянаваным з боку савецкай улады адраджэнні рэлігійнага жыцця на акупаванай тэрыторыі (калабарацыі). Трэба таксама адзначыць, што частка духавенства, і т.зв. “калабаранты” вымушаныя былі адступіць разам з нямецкімі войскамі і эміграваць. У літаратуры гэты феномен атрымаў назву “рэлігійнага адраджэння ў эміграцыі”.

Трэба адзначыць, што дзяржаўная палітыка змяняецца галоўным чынам у дачыненні да праваслаўнай царквы, і менавіта праваслаўнай царква ў Савецкім Саюзе захоўваецца на працягу ўсёй гісторыі з большай ці меншай ступенню легальнасці.

Лібералізацыя грамадска-палітычнага жыцця ў сярэдзіне 1950-х гадоў, пасля смерці “вялікага правадыра” Сталіна, звязаная з развянчаннем “культу” яго “асобы” і наогул культава-рэлігійнага характару таталітарнага рэжыму, не прынесла лібералізацыі рэлігійна-духоўнага жыцця, наадварот, наступ на рэлігію толькі ўзмацніўся, проста на фоне сацыяльна-палітычных зменаў ён набыў іншы характар.

Яшчэ ў 1947 годзе на змену Саюзу ваінствуючых бязбожнікаў прыходзіць таварыства “Веды”, і такім чынам ганенні на рэлігію набываюць іншы характар – характар антырэлігійнай прапаганды: нават закрыццё і разбурэнне храмаў тут насіла характар не фізічнага гвалту, а гвалту ідэалагічнага, а сама рэлігія набывае статус “рэакцыйнай”, “ідэалагічна чужой” сацыяльнай з’явы [11, C.263]. Пры такім падыходзе, часта, нават не гледзячы на лаяльнасць рэлігійных арганізацыяў да дзяржаўнага ўладкавання, адной з галоўных перашкодаў руху да камуністычнай фармацыі станавілася рэлігійнасць, якую трэба было перамагаць не толькі з дапамогай сацыялістычнай барацьбы, але і сацыялістычнага выхавання.

Новы адкрыты этап барацьбы з рэлігіяй на знішчэнне ў час хрушчоўскага валюнтарызму быў звязаны з пастаўленай задачай пабудовы камунізму цягам 20 год. Пры такой задачы рэлігія існавала ў якасці ізаляваных выспаў “старога свету”, а чакаць, пакуль самі гэтыя выспы знікнуць – па тэорыі так яно і павінна было быць – не ставала часу: для пабудовы камунізму былі вызначаныя сціслыя і жорсткія часавыя межы. У справаздачным дакладзе ЦК КПСС ХХ з’езду ў лютым 1956 года ставілася задача “весці рашучую барацьбу супраць рэцыдываў буржуазнай ідэалогіі, узмацніць наступленне на перажыткі капіталізму ў свядомасці людзей, выкрыццё іх носьбітаў” [11, С. 264]. Актуальнасць набывае тэзіс аб тым, што “веравызнанне – гэта невуцтва, цемната, а таму асноўным кантынгентам наведвальнікаў царквы з’яўляюцца непісьменныя бабулі”.

Мерапрыемствы па барацьбы з рэлігіяй былі звязаныя з масавым закрыццём і знішчэннем храмаў, з высмейваннем і выкрыццём “рэлігійных забабонаў”. Трэба прызнаць, што шмат у чым ідэалогія атэізму мела рацыю – ува ўмовах знішчэння рэлігіі і немагчымасці атрымання рэлігійнай адукацыі менавіта “абраднасць”, асабліва ў форме рэлігійных забабонаў, была найбольш пашыраным тыпам рэлігійнасці. На святарства і вернікаў аказваўся эканамічны і псіхалагічны ціск, пад якім іх змушалі да публічнай адмовы ад далейшай рэлігійнай дзейнасці. Для Беларусі гэты час адзначаецца урбанізацыяй, якая амаль цалкам разбурала магчымасці рэтрансляцыі рэлігійнасці ад старэйшага пакалення (цёмных бабулек) да маладзейшага, якім займалася атэістычная адукацыя.

Наступны перыяд гвалту над рэлігіяй у савецкім грамадстве вызначыўся новая інтэрпрэтацыяй рэлігіі і рэлігійных практыкаў і іх месца ў сістэме грамадскіх стасункаў. Рэлігійнае жыццё ў такім грамадстве ацэньвалася як прагрэсуючы прагрэс “згасання”, быў вылучаны тэзіс аб “крызісе рэлігіі” [11, С.293], які дазволіў па-новаму асэнсаваць месца рэлігіі ў сістэме грамадскіх адносінаў. Рэлігія больш ужо не з’яўлялася ні небяспечным “класавым ворагам”, ні значнай перашкодай для пабудовы камунізму: яна проста ўжо не ўяўляла небяспекі для грамадства, таму адкрыты ціск на царкву перайшоў у этап некаторай рэлігійнай раўнавагі і цярпімасці, хаця працягвалася і закрыццё храмаў, і пераслед асобных вернікаў, святароў, рэлігійных групаў праз уціск з боку КГБ, а таксама праз адміністратыўны і крымінальны пераслед, які аднак тычыўся галоўным чынам несанкцыянаванай рэлігійнай дзейнасці (прытым што рэлігія існавала афіцыйна), якая такім чынам расцэньвалася як парушэнне заканадаўства аб рэлігійных культах. Рэлігія разглядаецца у першую чаргу як культ, як культавая дзейнасць у межах “царкоўнай агароджы”, у той час, як дзейнасць місіянерская, прапаведніцкая, сімвалічная – апынаюцца па-за законам. І калі праваслаўе (і каталіцтва) магло існаваць у межах культу, то пратэстантызм – не. У дачыненні да традыцыйных культаў стратэгія была абраная на ізаляцыю тых выспаў рэлігіі і праяваў рэлігійнасці ў межах маргінальнай субкультуры, пры гэтым праваслаўнай царкве было адведзенае хоць нейкае месца ў грамадскім жыцці, часам нават прызнавалася яе культурнае значэнне; што тычыцца пратэстантаў, то яны адназначна азначаліся як “секты”.

Уся дзейнасць рэлігійных арганізацыяў была зведзеная да адпраўлення культу, уціснутая ў межы “царкоўнай агароджы”. Царква ў такой сітуацыі: 1) афіцыйна існавала і дзейнічала ў межах санкцыянаваных культавых практыкаў у межах сваё рэзервацыі; 2) займалася падпольнай дысідэнцкай дзейнасцю праз радыёстанцыі; праз падпольныя групы катэхізацыі, евангельскія гурткі і пад., а таксама з катакомбныя ўтварэнні; 3) выступала рупарам сістэмы, якая яе прыгнятала, як на міжнародным, так і саюзным узроўні, чым працягвала закладзеную яшчэ ў міжваенны перыяд “сергіянскую” лінію.

Асаблівасць часу застою была яшчэ і ў тым, што палітычнае дысідэнцтва і царкоўнае падполле зблізіліся. Усякая свабодная думка падаўлялася, затое існавала да некаторай ступені легітымная рэзервацыя царквы, дзе афіцыйна, хоць і ізалявана, панавала некамуністычная ідэалогія.

У 1985 г. ЦК ЦКБ накіраваў у мясцовыя органы спецыяльную запіску “Некаторыя пытанні атэістычнай работу ў сувязі з тысячагоддзем Хрышчэння Русі”, якая ставіла на мэце звядзенне ўплыву святкавання на грамадскасць да мінімуму. У дакуменце, паміж іншым адзначалася, што сярод насельніцтва ўсё больш расце цікавасць да рэлігіі, і гэта пры тым, што БССР займала першае месца па ўзроўні атэізму сярод Рэспублік Савецкага Саюзу. 1000-годдзе Хрышчэння Русі мабілізавала ўсе царкоўныя сілы, а таксама прыцягнула да царквы ўвагу з боку грамадскасці. Напярэдадні юбілею адбылася сустрэча генсека ЦК КПСС М.С.Гарбачова з Патрыярхам Піменам, на якой было адзначана, што 1000-годзе ўвядзення хрысціянства на Русі атрымала не толькі рэлігійнае, але і грамадска-палітычнае гучанне. Гэта сведчыла пра лібералізацыю ў сферы свабоды веравызнанне і стала пачаткам новай хвалі “рэлігійнага рэнесансу”, які і з’яўляецца аб’ектам нашага даследавання.

Далей мы разгледзім, якія былі знешнія праявы гэтага “рэлігійнага адраджэння”, а таксама якая былі яго канфесіянальныя інтэрпрэтацыі.

Першае, што сведчыла пра рэлігійнае адраджэнне – гэта створаныя юрыдычныя і палітычныя ўмовы, такія, як перапыненне ціску на рэлігійныя супольнасці і лібералізацыя заканадаўства ў галіне свабоды веравызнання, спыненне навязвання грамадскай свядомасці атэізму, а таксама дазвол рэлігійным арганізацыям дзейнічаць не толькі непасрэдна, але і праз сродкі масавай інфармацыі; легітымацыя актыўнай дзейнасці рэлігійных культаў, якія займаліся дабрачыннай дзейнасцю, праводзілі культурныя і асветніцкія акцыі, займаліся рэлігійнай прапагандай, выдавецкай дзейнасцю.

Па-другое, павелічэнне разнастайнасці наяўных канфесіяў, павелічэнне зарэгістраваных рэлігійных супольнасцяў, у тым ліку легалізацыя супольнасцяў, якія раней знаходзіліся ў падполлі, імпарт новых, раней не прысутных у рэлігійнай палітры культаў, рухаў, рэлігійных арганізацый.

Па-трэцяе, актывізацыя дзейнасці рэлігійных групаў, такая, як выданне рэлігійнай літаратуры рознага кшталту, актыўная прапагандысцкая дзейнасць розных рэлігійных арганізацыяў, у т.л. праз СМІ.

Па-чацвёртае, гэта дзве тэндэнцыі ў грамадскай свядомасці – адыход ад масавага атэізму, а таксама бурлівы рост рэлігійнасці

Прасочым, як гэтыя змены паўплывалі на статус і распаўсюджанне розных канфесій.

Што тычыцца праваслаўя, то змяняецца статус царквы. У інструментальным плане гэта выглядае так, што праваслаўная царква становіцца для дэмакратычнай грамадскасці рупарам гласнасці. Царква пачынае браць актыўны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці краіны і мае сярод насельніцтва вялікі аўтарытэт, што паказваюць, напрыклад, выбары 1989 у Вярхоўны Савет СССР, куды, атрымаўшы народную падтрымку, абіраюцца дэпутатамі іерархі і святары. Апроч РПЦ ў рэлігійнай сферы з'яўляюцца іншыя праваслаўныя арганізацыі, такія, як РПЦЗ альбо катакомбныя цэрквы. Што тычыцца Беларусі і Ўкраіны, то тут з’яўляюцца і такія інстытуцыі, як аўтакефальныя цэрквы. Для Ўкраіны аўтакефалія значна ўплывае на рэлігійны ландшафт, у Беларусі такога не адбываецца, хаця ў пач. 1990-х гг. рух гэты выглядае досыць моцным.

У Беларусі прыкладна тое самае адбываецца з каталіцтвам – расце колькасць прыходаў, колькасць вернікаў, выходзяць рэлігійныя выданні. Таксама трэба адзначыць, што каталіцтва шчыльна звязанае з польскім этнасам і часта выступае ў для пазначэння нацыянальнай ідэнтычнасці. З пачатку 1990-х гг. у Беларусі адбываюцца спробы адраджэння грэка-каталіцкай (уніяцкай) царквы, якія маюць мэтанакіраваны характар, існуюць як інструментальны праект стварэння “нацыянальнай рэлігіі” і заснаванай на ёй беларускай ідэнтычнасці, аднак гэты праект не спрацоўвае.

Апроч гэтых, так званых традыцыйных канфесіяў, адбываецца бурлівы рост пратэстанцкіх цэркваў, постсавецкія рэспублікі запаўняюць замежныя місіянеры і ідзе працэс так званай “евангелізацыі”. Пратэстантызм у яго гістарычнай форме і новыя пратэстанцкія рухі адрозніваюцца асаблівай актыўнасцю ў параўнанні з традыцыйнымі рэлігіямі.

Далей паспрабуем разгледзіць, якім чынам у кантэксце розных рэлігійных традыцыяў рэканструюецца канцэпт адраджэння і якім чынам выбудоўваецца яго генеалогія.

Для традыцыйных канфесіяў (у нашым выпадку гэта праваслаўе і каталіцтва) “рэлігійны рэнесанс” выступае ў форме “духоўнага адраджэння”, вяртання грамадства да традыцыйных хрысціянскіх каштоўнасцяў, якія былі для яго характэрныя ў мінулым. “Духоўнае адраджэнне” дасягаецца праз актыўную місіянерскую дзейнасць, будаўніцтва храмаў, заснаванне манастыроў, павелічэнне колькасці вернікаў, дзяржаўная падтрымка і супрацоўніцтва з дзяржавай у т.л. і справе нацыянальнага адраджэння. Што тычыцца з праваслаўным часам, то яны выбудоўваюць сваю генеалогію адраджэння, звяртаючыся да дарэвалюцыйнага часу, а таксама часткова да часу пасляваеннага; перашкодай лічыцца атэістычнае мінулае, савецкая спадчына. Зварот менавіта ў мінулае к.19 – пач.20 стагоддзя абумоўлівае сувязь рэлігійнага адраджэння з ідэалогіяй “западно-руссізма”, арыентацыяй на Расею. Наогул, у праваслаўным асяроддзі можна вызначыць актуалізацыю адраджэння ў трох аспектах. Па-першае, гэта самы распаўсюджаны кантэкст – РПЦ, у межах якога экстэнсіўнае павелічэнне, а таксама павелічэнне ўплыву – вяртанне на дарэвалюцыйныя колькасныя пазіцыі. Што тычыцца альтэрнатыўнага праваслаўя, прадстаўленага РПЦЗ, пра якую мы казалі раней, то царкоўнае адраджэнне яны бачаць у пакаянні царквы за супрацоўніцтва з савецкай уладай, вяртанне да “ціханаўскай” царвы, адмова ад сергіянства. Па-трэцяе, гэта ліберальныя царкоўныя рухі, якія выступаюць за адраджэнне царквы ў кантэксце, пастаўленым на саборы 1917-1918 гг. – гэта рэвізія традыцыі, богаслужэння, патрэба ў змене царкоўнай арганізацыі – абшчыннай, замест прыходскай, у катэхізацыі.

Што тычыцца каталіцкай царквы, то тут ідзе падобная праблематызацыя, аднак з іншым вызначэннем першаснага рэлігійнага комплексу і яго заняпаду – для каталікоў ўзорным і належным часам выступае перыяд Рэчы Паспалітай (Першай і Другой), а ў якасці комплексу заняпаду выступае перыяд Расійскай імперыі, а таксама савецкага ладу, што выяўляе сувязь “духоўнага адраджэння” з “польскім” перыядам.

Пратэстанты акуталізуюць адраджэнне ў некалькіх кантэкстах. Па-першае, гэта кантэкст рэфармацыі, які заключаецца ў адраджэнні сапраўднага хрысціянства, вызваленне ад традыцыі (гал.чынам каталіцкай, але ў сучасных умовах і праваслаўнай), якая скажае сэнс, хавае першаснае за кошт другаснага і г.д. Па-другое, гэта кантэкст гістарычнасці, які ў прынцыпе для спачатку для пратэстантаў быў нехарактэрны, але ў сувязі з прыняццем новай рэдакцыі закону аб свабодзе веравызнанняў і рэлігійных арганізацыяў у 2002 г., які замацаваў вызначэнне традыцыйнасці, гістарычнасць як прэтэнзія на традыцыйнасьць таксама актуалізуецца. Па-трэцяе, у кантэксце індывідуальнага навяртання, індывідуальнага духоўнага адраджэння: напрыклад, у баптысцкай традыцыі вернікі маюць пазначэнне “адроджаных” хрысціянаў, у пяцідзесятніцкай традыцыі - “народжаныя звыш”. Па-чацвёртае, у кантэксце так званага “харызматычнага адраджэння”. Такім чынам, канцэпт рэлігійнага адраджэння ў пратэстанцкім разуменні ў найменшай ступені звязаны з вяртаннем да дасавецкага , дакамуністычнага стану.

Такім чынам, мы прасачылі генеалогію рэлігійнага адраджэння ў двух кірунках: адраджэння: знешняга рэнесансу, скіраванага на ўсё грамадства, і ўнутранага рэнесансу, які адбываецца ў межах розных рэлігійных супольнасцяў.

Высновы, якія можна зрабіць на падставе прааналізаванага гістарычнага і аналітычнага матэрыялу, тычацца перш за ўсё таго, што феномен “рэлігійнага адраджэння” не можа разглядацца ізалявана ад унутраных канфесійных працэсаў, звязаных з логікай развіцця царкоўных супольнасцяў, без параўнання з іншымі падобнымі працэсамі, якія мелі месца ў гісторыі, і якія такім чынам уплываюць і на сучасную дынаміку рэлігійнага жыцця, а таксама формаў прыгнёту рэлігіі, рэпрэсіўных механізмаў, звернутых на штучную змену яе натуральнага развіцця.

2. Філасофска-метадалагічны аспект даследавання “рэлігійнага рэнесансу”

У дадзеным раздзеле мы зробім спробу канцэптуальнага аналізу феномену “рэлігійнага адраджэння”, метадалагічныя падыходы да яго вывучэння, асноўныя філасофска-метадалагічныя праблемы, звязаныя з вывучэннем рэлігійнай дынамікі навогул, і ў прыватнасці ў посткамуністычных грамадствах.

Даследаванні рэлігійнасці, як мы адзначалі ўва ўводзінах, у сацыялагічнай перспектыве вымагае наяўнасць параметраў, паводле якіх рэлігійнасць можа быць даследаваная.

Па-першае, такім параметрам выступаюць адзнакі рэлігійнасці. Традыцыйна ў якасці асноўных адзнак рэлігійнасці ў сацыялогіі традыцыйна вылучаюць тры: наяўнасць веры ў Бога, канфесійная самаідэнтыфікацыя і рытуальныя (культавыя паводзіны) [15, C.8]. Беларускія даследнікі Л.Новікава і Ў.Абушэнка прапануюць сцвярджаюць, што ўва ўмовах “рэлігійнага адраджэння” стан масавай свядомасці характарызуецца крайняй размытасцю, няпэўнасцю і супярэчлівасцю, таму яны прапануюць фіксаваць 4 асноўныя тыпы свядомасці, якія яны аб’ядноўваюць паняццем “ўзроўню рэлігійнасці індывідуальнай свядомасці”: па-першае, гэта ўласна рэлігійная свядомасць, для якой неабходна, каб яе носьбіты ідэнтыфікавалі сябе як веруючыя людзі, па-другое, гэта квазірэлігійная свядомасць, якая не з’яўляецца рэлігійнай у строгім сэнсе гэтага слова, бо тут яскравай ёсць толькі патрэба ў веры ў нешта транцэндэнтнае (аб’ектам веры ў аддзеным выпадку выступае паранавуковая (НЛА, астралогія і г.д.) і парарэлігійная (варажба, сурок і г.д.) міфалогія), па-трэцяе гэта вагаючыся тып свядомасці, з размытымі, неаформленымі межамі, якое балансуе на мяжы веры і нявер’я, але па сутнасці з’яўляецца па-зарэлігійнай, і, нарэшце, па-чацвёртае, гэта безрэлігійны (агеістычны) тып свядомасці, якая вынікае з самаідэнтыфікацыі індывіда як няверуючага [14, С. 16-17].

Даследнікі А.Данілаў і Ў.Марціновіч, характарызуюць рэлігійную свядомасць, зыходзячы з яе формаў, вылучаючы наступныя:

1) забабоны, якія з’яўляюцца,хутчэй, не цэльнай рэлігійнай сістэмай, а спосабам светаўспрымання; яны нясуць на сабе адбітак дахрысціянскага язычніцтва, сляды якога захаваліся ў Беларусі, асабліва ў сельскай мясцовасці, да цяперашняга часу на ўзроўні сімволікі, абрадаў і традыцый хрысціянства, якое ўвабрала ў сябе язычніцкую традыцыю і відазмяніла яе. Акрамя таго яркім сведчаннем выражэння забабонаў з’яўляецца дзейнасць вялікай колькасці экстрасэнсаў, варажбітак, астролагаў, магаў і інш., якія актыўна рэкламуюць сябе ў СМІ;

2) традыцыйныя рэлігіі (праваслаўе, каталіцтва, некаторыя пратэстанцкія плыні), якія маюць глыбокія гістарычныя карані і звязаныя з менталітэтам этнасу;

3) рэлігіі, уласцівыя этнаканфесійным групам і супольнасцям – этнічным групам, якія адрозніваюцца ад навакольнага насельніцтва нацыянальнай і веравызнаўчай прыналежнасцю, часта кампактна пражываючыя (іудзеі, татары-мусульмане, рускія стараабрадцы, немцы-лютэране і інш.);

4) нетрадыцыйныя рэлігіі, сінкрэтычныя рэлігіі і рэлігійныя рухі, да якіх адносяцца неапратэстанцкія рэлігіі, Новаапостальская царква, месіянства, а таксама вайшнавы-крышнаіты, дзэн-будысты і інш.

5) асаблівая форма “атэістычнай рэлігіі” ці “рэлігійнага атэізму”, у якой адмаўленне рэлігіі набывае тую ж форму рэлігіі;

6) латэнтная рэлігійнасць, уласцівая няверуючым людзям, але якія цікавяцца пытаннямі рэлігіі і канчаткова не вызначыліся ў сваім выбары.[17, С.8]

Па-трэцяе, даследнікі вылучаюць таксама такія эмпірычныя характарыстыкі рэлігійнасці як ступень, узровень і характар. Ступень рэлігійнасці ўказвае на тое, які ўплыў рэлігіі на індывіда ці на групу; узровень – на суадносіны веруючых і няверуючых у дадзенай сацыяльнай групе; характар выяўляе спецыфіку і адрозненні ў рэлігійнасці розных сацыяльных груп.

На падставе гэтых характарыстык рэлігійнасці ў кантэксце “рэлігійнага рэнесансу” аналізуюцца тры тэндэнцыі: па-першае,гэта распаўсюджанне формаў аморфнай, эклектычнай свядомасці з размытымі межамі і няпэўнымі вераваннямі, адкуль вынікае слабаінстытуцыялізаваная вера) [15, C.11], неадпаведнасць у падаўляючай масы адэптаў паміж пракламаваннем прыналежнасці да веры і следаванне прынцыпам веры, дэвальвуючае стаўленне да правілаў веры (індывідуалістычная рэдукцыя рэлігіі), што выклікае павярхоўную “ўбудаванасць” у традыцыйныя рэлігіі [8, C.4-5], а таксама шырокае распаўсюджанне латэнтнай рэлігійнасці.

“Рэлігійны рэнесанс” аналізуецца таксама ў аспекце дынамічным, працэсуальным. І тут назіраюцца тры падыходы – адзін, які ўмоўна можна пазначыць як метафара “маятніка”, другі інтэрпрэтуе “рэлігійнае адраджэнне” як своеасаблівую секулярызацыю, а трэці – разбівае гэты рух на два паралельныя рухі, сцвярджаючы, што рух ад атэізму і рух да рэлігійнасці – гэта не адно і тое. У чым сутнасць гэтых падыходаў? Першы падыход разглядае рэлігійную дынаміку ў ХХ стагоддзі як рухі маятніка. Пачатковы “рух маятніка” ад рэлігіі да атэізму пачаўся задоўга да Кастрычніцкай рэвалюцыі, дасягнуў сваёй памежнай вышыні ў хрушчоўскія часы, але хутка пачаўся зваротны рух: спачатку з навяртання адзінак з інтэлектуальных колаў, потым па меры нарастання агульнага крызісу сацыяльнай і ідэалагічнай сістэмы адзнакаў “рэлігійнай хвалі становіцца ўсё больш, а ў ходзе “антыкамуністычнай рэвалюцыі” канца 80-х – пачатку 90-х гг. адбываецца крах афіцыйнай атэістычнай ідэалогіі. У межах гэтага падыходу таксама адзначаецца, што ў сярэдзіне 1990-х “рэлігійнае адраджэння” дасягнула кропкі свайго найвышэйшага насычэння, і маятнікавы рух пачаўся ў бок стабілізацыі рэлігійных працэсаў [10, C.35]. Другі падыход інтэрпрэтуе працэс разбурэння масавага атэізму як секулярызацыю, як пэўны этап і спецыфічную форму развіцця секулярызацыйных працэсаў, зместам якіх з’яўляецца вызваленне свядомасці ад догмаў, міфаў, традыцыяналізму [18, C.15]. Трэці падыход разбівае працэс рэлігійнага адраджэння на два паралельныя рухі. Першы рух – гэта рух негатыўны, рух ад паноўнага атэізму, атэістычнай ідэалогіі; другі рух – гэта рух да аморфнай эклектычнай свядомасці.

Яшчэ адзін аспект даследавання “рэлігійнага рэнесансу” звязаны не з даследаваннем рэлігійнасці, з вывучэннем стаўлення да рэлігіі. Даследнікі адзначаюць у гэтым кантэксце наяўнасць прарэлігійнага кансэнсусу; павелічэнне сацыяльнай значнасці рэлігійных інстытутаў, а таксама знешнюю інтсрументалізацыю рэлігіі. Што тычыцца прарэлігійнага кансэнсусу, то тут звяртаецца ўвага на тое, што змены ў на самым павярхоўным узроўні, у стаўленні да рэлігіі наогул і да рэлігійных інстытутаў, без абавязковай наяўнасці рэлігійнай веры, і ствараюць эфект “рэлігійнага рэнесансу”, дзе рост прарарэлігійных настрояў абганяе рост рэлігійнай веры. [37, С.10]. Знешняя інструменталізацыя рэлігіі праяўляецца ў выкарыстанні рэлігіі, яе камунікатыўнага і сімвалічнага поля, палітычнымі і эканамічнымі арганізацыямі (у т.л. дзяржавай) для дасягнення сваіх інтарэсаў.[8, C.9] Такія праекты можна прасачыць і ў дачыненні да ідэалогіі беларускай дзяржаўнасці, і ў дачыненні да шэрагу ідэалагічных праектаў (хрысціянская дэмакратыя) – можна адзначыць, што на гэтым узроўні адбываецца эксплуатацыя прарэлігійнага канэснсусу ў грамадстве.

Яшчэ адным кірункам даследаванняў можна лічыць даследаванні нетрадыцыйнай рэлігійнасці. Усе магчымыя формы нетрадыцыйнай рэлігійнасці ў Рэспубліцы Беларусь можна падзяліць на тры тыпы:

1) новыя рэлігійныя рухі – зборны назоў наймення сектаў і культаў, якія дзейнічаюць на тэрыторыі Беларусі менш за 200 год, маюць добра развітую структуру і прэтэндуюць на ўсебаковае рэгуляванне і асэнсаванне ўсіх сфераў жыццядзейнасці чалавека і грамадства;

2) кліентурныя культы – рэлігійныя ці псеўданавуковыя (у шырокім сэнсе гэтага слова: медыцынскія,экалагічныя, псіхатэрапеўтычныя, адукацыйныя і г.д.) арганізацыі ці групы асобаў, якія прэтэндуюць на паўнату ведаў у нейкай сферы чалавечага быцця і грамадства і прапануюць абмежаваны набор спецыялізаваных паслугаў за пэўную плату ці кампенсацыю;

3) акультны асяродак – уся сфера неінстытуцыялізаванай нетрадыцыйнай рэлігійнасці насельніцтва, якое практыкуе акультныя і псеўдарэлігійныя метады і формы самарэалізацыі індывідуальна, з дапамогай шырока распаўсюджваемай у грамадстве рэлігійнай літаратурай, аўдыё- і відэа-прадукцыі, перыядычных выданняў і г.д. Акультны асяродак уключае ўсе формы побытавых магічных уяўленняў народу, спантанна падрыхтоўхвае глебу для ўзнікнення новых рэлігійных рухаў, кліентурных культаў, патраплення ў іх людзей. [ C.54-55]

Яшчэ адным важным пытаннем пры даследаванні рэлігійнага рэнесансу з’яўляецца вывучэнне рэлігійнай ідэнтычнасці. Даследніцкі дыскурс працаў, звязаных з даследаваннямі рэлігійнай ідэнтычнасці, часта аперуе паняткамі, якія пазначаюць прыналежнасці да пэўнай канфесіі, як, напрыклад, “праваслаўныя”, “каталікі” і “пратэстанты” – як тыя, што паводле статыстычных дадзеных і сацыялагічных даследаванняў складаюць большасць у сучаснай канфесійнай структуры Беларусі. Многія даследаванні абапіраюцца не на статыстычныя дадзеныя, а больш на сацыялагічныя даследаванні канфесійная самаідэнтыфікацыі. Аднак, варта адзначыць, што пры даследаваннях рэлігійнай ідэнтычнасці даследніку варта звяртаць увагу на некалькі аспектаў, пра што гаворка ўжо вялася намі ў артыкуле “”Праваслаўныя”: рэлігійная ідэнтычнасць у рэгіянальных даследаваннях”. [4, С.40-47]

Такім чынам, можна зрабіць наступныя высновы: па-першае, з’явы, якія апісваюцца катэгорыяй “рэлігійнага адраджэння” – гэта цэлы комплекс працэсаў, якія працякаюць на розных узроўнях грамадскага жыцця і грамадскай свядомасці, таму гэтая з’ява мае патрэбу ў комплексным, міждысцыплінарным вывучэнні, па-другое, “рэлігійнае адраджэнне” – гэта дынамічны феномен, таму для яго вывучэння патрэбныя нейкія параметры для параўнання, што абумоўлівае шырокае выкарыстанне колькасных эмпірычных даследаванняў, якія, аднак патрабуюць удасканалення інструментарыя, а таксама дапаўнення такімі метадамі якаснага даследавання, як case studies і інш., каб скласці больш адэкватную карціну грамадскіх працэсаў; па-трэцяе, можна вылучыць асноўныя праблемы такіх даследаванняў: гэта даследаванне рэлігійнасці і пошук адэкватных для яе аналізу параметраў; даследаванне “латэнтнай рэлігійнасці”, “нетрадыцыйнай рэлігійнасці”; праблема дынамікі рэлігійных комплексаў; праблема рэлігійнай ідэнтычнасці; рэлігіязнаўчых даследаванняў розных арганізацыйных формаў рэлігійнасці, такіх, як царква, канфесія, культ, секта і інш.; па-чацвёртае, гэта даследаванне рэлігіі як сімвалічнай сістэмы і “рэлігійнага адраджэння” як феномену семіятычнага; па-пятае, гэта каштоўнасны аналіз рэлігіі, па-шостае, даследаванне рэлігійнай сацыялізацыі ўва ўмовах рэлігійнага адраджэння.

Спіс літаратуры

1. Бабосов Е.М. Социодинамика религиозности и религиозной ситуации в постсоциолистической Беларуси // Вести АНБ. 1995. №3. С. 3-13.

2. Безнюк Д.К. Основы социологии религии. – Мн.: Бел.навука, 2003. – 203 с.

3. Белявцева Д. Этнорелигиозный фактор и становление региональных особенностей политического сознания в Беларуси //Палітычная сфера: паліталогія паліталогіі – 2004 №3. С.102-106.

4. Васілевіч Н. “Праваслаўныя”: рэлігійная ідэнтычнасць у палітычных даследаваннях // Палітычная сфера: па-за межамі цэнтра – 2005 №5. – С.40-47.

5. Верашчагіна А., Гурко А. Гісторыя канфесій у Беларусі: Мінулае і сучаснасць.—Мінск: Тэхналогія, 2000.—181 с.

6. Воронцова Л., Филатов С. Религиозность – демократичность – авторитарность // Политические исследования – 1993 №3

7. Гараджа В.И. Социология религии: Учеб.пособие для студентов и аспирантов гуманитарных специальностей – М.: Аспект Пресс, 1996. – 239 с.

8. Данилов А. Единство и многообразие религии. Аналитическое религиоведение и теология диалога. – Мн.: Изд.центр БГУ, 2004. – 326 с.

9. Землякоў Л.Я. Рэлігія ва ўмовах сацыяльных перамен на Беларусі // Народная асвета, 1999. - №8. – С.89-94.

10. Каариайнен К., Фурман Д. Верующие, атеисты и прочие (эволюция российской религиозности) // Вопросы философии – 1997 №6

11. Канфесіі на Беларуси (к. XVIII – XX ст.) / Грыгор’ева В.В., Завальнюк У.М., Навіцкі У.І., Філатава А.М.; Навук. рэд. У.І. Навіцкі. – Мн.: ВП “Экаперспектыва”, 1998. – 340 с.

12. Котляров И.В., Земляков Л.Е. Республика Беларусь в конфессиональном измерении. – Мн: Изд-во МИУ, 2004. – 231 с.

13. Митрохин Л.Н. О религии, атеизме и православии. – http://religare.ru/article1062.htm

14. Новикова Л.Г. Религиозность в Беларуси на рубеже веков: тенденции и особенности проявления: социологический аспект. – Мн.: «БНТ-информ», 2001. – 132 с.

15. Новикова Л.Г. «Религиозный бум» в Беларуси: миф или реальность // Социология.1999 - №2. – С.29-36.

16. Оргиш В.А. Религиозные профили Беларуси // Нёман 2002 №3-4 С. 218-232.

17. Посткоммунистическая Беларусь в процессе религиозных трансформаций. - Мн.: «Адукацыя і выхаванне», 2002. – 129 с.

18. Религия и политика в посткоммунистической России (материалы «круглого стола»)// Вопросы философии – 1992 №7. – С.6-33.

19. Томпсон М. Философия религии. – М.: ФАИР_ПРЕСС, 2001. – 384 с.

20. Филатов С., Фурман Д. “Религия и политика в массовом сознании // Социологические исследования – 1992 №7

21. Шевцов Ю. Объединённая нация. Феномен Беларуси. – М.: Издательство «Европа», 2005. – 256 с.

Наталля Васілевіч

Рубрыка: