МАНІТОРЫНГ СМІ: ДЗЕЯСЛОЎ: Я таксама люблю Беларусь: рэцэнзія на кнігу П.Севярынца "Люблю Беларусь"

 Кніга Паўла Севярынца “Люблю Беларусь” пры першым знаёмстве з ёю мне вельмі спадабалася. Спадабалася шчырасьцю, спадабалася аптымізмам, спадабалася вераю ў Беларусь. Прыемна чытаць пра тое, колькі паэтаў, пісьменьнікаў, кампазітараў, вучоных дала Беларусь Польшчы, Расіі і ўсяму сьвету... Але раптам схіляешся ў задуменьні: а хіба Беларусі суседнія народы нічога не далі? Успамінаеш і прыгадваеш... Славуты сьвяціцель зямлі нашай Георгій Каніскі, архіепіскап Беларускі (такі быў яго афіцыйны тытул), ахвярна і мужна служыў народу нашаму у 18-м стагоддзі, абараняў яго права вызнаваць сваю веру і маліцца на сваёй мове. Бліскучы прамоўца і самаадданы пастыр. Яго выступленьне на лаціне перад польскім каралём Станіславам Аўгустам 16 ліпеня 1765 году было такім магутным, што яго пераклалі на еўрапейскія мовы і напрацягу больш як стагоддзя цытавалі, як узор праваабарончай прамовы. Сьвяціцель Георгій паходзіў з Украіны. Гэта дар украінскага народу нам, беларусам. Або прыгадаем Уладзіміра Мулявіна, расіяніна, які шчыра палюбіў Беларусь і праславіў яе сваім сьпевам. Хіба не павінны мы быць удзячны Расіі за такі дар?.. Паўлу Севярынцу здаецца, што толькі Беларусь аддавала суседзям усё, што мела, а суседзі яе толькі крыў дзілі. А гэта далёка ня так.

Асабліва непрыемнае ўражаньне пакідае стаўленьне Паўла Севярынца да Расіі. Гэта нейкае паталагічнае непрыяцьце Расіі, у той час, як заходнееўрапейская хрысьціянская супольнасьць ужо ацаніла веліч і прыгажосьць рускай праваслаўнай культуры. У многіх касьцёлах Францыі, Бельгіі, Германіі і Італіі можна ня ўбачыць ніводнай іншай іконы, акрамя Троіцы прападобнага Андрэя Рублёва або Уладзімірскай іконы Божай Маці. Назіраючы гэта, я раз-пораз пытаўся, чаму гэта так. І ўсюды мне тлумачылі амаль аднолькава: бо гэта вяршыні духоўнасьці, вяршыні царкоўнага мастацтва, побач з якімі ў нас проста няма што паставіць... А для Паўла Севярынца Расія – гэта “самая змрочная і барбарская імпэрская дэспатыя”, якую трэба ад чагосьці “збавіць” (с. 11, 19). Затое аўтар не хавае сваіх сімпатыяў да “самай магутнай дзяржавы ў гісторыі чалавецтва” і з пашанай цытуе яе лідэраў Дж. Вашынгтана, А. Лінкальна, Р. Рэйгана. Можна было б яшчэ працытаваць Біла Клінтана: ён таксама прыгожа гаварыў пра Бога і дэмакратыю і нават кляўся на Бібліі, што ў яго нічога не было з Монікай Левінскай, а потым мусіў прызнацца, што саграшыў. Прыводзячы нам у прыклад самую магутную дзяржаву ў сьвеце, Павал Севярынец нават ня згадвае ні амерыканскую агрэсію ва В’етнаме, ні вайну з “пошукамі” хімічнай зброі ў Іраку, ні бамбёжку праваслаўнай Сербіі. 

Чытаем далей Паўла Севярынца: “XIX-е стагоддзе. У акупаванай Беларусі, разарванай паланізацыяй і русіфікацыяй, забароненая мова, закон і вера, табу нават назва...” (с. 110). Што гэта – бессаромная хлусьня, разьлічаная на неадукаванага чытача, ці проста даверлівы паўтор кімсьці выдуманых міфаў? Найхутчэй, другое. Бо, пры знаёмстве з Паўлам у мяне склалася ўражаньне пра яго як пра асобу далікатную і шчырую, хаця сустракаліся мы, здаецца, толькі аднойчы. Ды і ўбачыў я гэты міф у кнізе П. Севярынца не ўпершыню, а можа і ў тысячны ўжо раз. Ня ён яго прыдумаў. Але ж колькі можна паўтараць чыюсьці ману?! Папытайце любога дасьледчыка гісторыі беларускай мовы, і ён скажа, што нашая старабеларуская мова была забароненая не ў XIX-м стагоддзі, а ў 17-м. І не ў Расіі, а ў Рэчы Паспалітай у 1696 годзе пастановай усеагульнай канфедэрацыі саслоўяў. Прычым, як піша, напрыклад, акадэмік Жураўскі А.І., “гэтая пастанова юрыдычна замацавала тое становішча, якое на практыцы склалася на некалькі дзесяцігоддзяў раней”: нашая старажытная літаратурная мова – дзяржаўная мова Вялікага Княства Літоўскага – была выціснутая з ужытку дзяржаўнай палітыкай паланізацыі і ў выніку гэтага перастала існаваць. Ня верыце? Тады назавіце мне хоць адну кнігу на беларускай мове, надрукаваную пасьля 1696 г. і да той пары, пакуль беларускія землі не ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Назавіце хоць аднаго беларускага паэта, пісьменьніка, вучонага той пары, які пісаў па-беларуску. А вось у XIX-м стагоддзі, калі беларускія землі былі ў складзе Расіі, пачынаецца беларускае нацыянальнае адраджэньне, у выніку якога пачынае фармавацца і новая беларуская літаратурная мова. Зьяўляюцца ня толькі беларускія паэты і пісьменьнікі, але і беларускія вучоныя, філолагі сусьветнага ўзроўню, якія зьбі раюць і апісваюць беларускі фальклор, складаюць слоўнікі беларускай мовы, вывучаюць беларускую гісторыю. Напрыклад, протаіерэй Іаан Грыгаровіч выдае ў Маскве ў 1824 г. “Беларускі архіў старажытных грамат”, складае два слоўнікі беларускай мовы, у 1846-1853 гг. выдае ў пяці тамах “Акты, якія адносяцца да гісторыі Заходняй Расіі”, у якіх зьмешчана каля дзьвюх тысячаў дакументаў, і многія з іх – на беларускай мове. 

Іван Іванавіч Насовіч – яшчэ адно слаўнае імя XIX ст. Па даручэньні дзяржаўных навуковых установаў Расійскай імперыі ён складае гістарычны слоўнік беларускай мовы, за які Расійская Акадэмія Навук прысудзіла яму Увараўскую прэмію. А вось найбольш значныя апублікаваныя працы І.І. Насовіча: “Зборнік беларускіх прыказак”, СПб., 1866 г., “Беларускія прыказкі і загадкі”, СПб., 1869г., “Беларускія песьні”, СПб., 1873 г., “Слоўнік беларускай мовы”, СПб., 1870 г. Як пасьля гэтага можна гаварыць пра забарону ў Расіі ў XIX-м стагоддзі беларускай мовы ці пра табу на самую назву беларускага народу? Словы “Беларусь” і “беларускі” абсалютна свабодна ўжываліся. Вось, напрыклад, гістарычныя працы, выдадзеныя ў Расіі ў XIX-м ст., якія ў самой назве, на вокладцы і на тытульным лісьце, зьмяшчаюць гэтыя словы: Без-Карнилович М.О. “Исторические сведения о примечательных местах Белоруссии с присовокуплениями других сведений, к ней относящихся”, СПб., 1855 г., Турчинович О.В. “Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен”, СПб., 1857 г., “История русов, или Малой России. Сочинение Георгия Конисского, Архиепископа Белорусского”, М., 1846 г. 

Канешне, назва “Северо-Западный край” існавала і ўжывалася як адміністратыўная назва, якая ахоплівала шырэйшую, чым Беларусь тэрыторыю, але яна зусім не выключала ўжываньня тэрмінаў для абазначэньня этнасу, што можна праілюстраваць на прыкладзе назвы фундаментальнай працы Пампея Мікалае віча Бацюшкова “Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края”, СПб., 1890 г. Так што і мова беларуская ў XIX-м ст. не была забароненая, і назвы ўжываліся, і сур’ёзныя навуковыя працы пра Беларусь друкаваліся, і яшчэ падкрэсьлю, што тыя вучоныя, якія займаліся беларускай мовай і беларускай гісторыяй, атрымлівалі дзяржаўнае прызнаньне, вучоныя ступені і ўзнагароды ў Расійскай імперыі. Напрыклад, протаіерэй Іаан Грыгаровіч, займаў высокую дзяржаўную пасаду галоўнага рэдактара Археаграфічнай камісіі. І.І. Насовіч за свае працы атрымаў Увараўскую прэмію, Дзямідаўскую прэмію, залаты медаль Рускага геаграфічнага таварыства. Яўхім Карскі абараніў у 1893 г. у Кіеўскім універсітэце магістарскую дысертацыю па фанетыцы і граматыцы беларускай мовы, а ў 1896 г. у Маскоўскім універсітэце – доктарскую дысертацыю пра беларускія пераклады Псалтыра. 

Скажыце, ці не дастаткова гэтых фактаў, каб абвергнуць міф пра забарону ў XIX-м ст. у Расіі беларускай мовы і назвы “Беларусь”? Ці не прыйшоў час ска заць у твар тым, хто распаўсюджвае такога кшталту міфы: ганьба фальсіфікатарам беларускай гісторыі! 

А цяпер я хачу расказаць пра самае для мяне важнае ў кнізе Паўла Севярынца – яго разважаньні пра беларускае духоўнае жыцьцё, яго ацэнка хрысьціянскіх канфесіяў, пашыраных у Беларусі.

Мне прыемна, што Павал Севярынец – хрысьціянін, як сказана ў біяграфіі, зьмешчанай у канцы кнігі. Але ўзьнікае пытаньне: чаму няма ўдакладненьня – праваслаўны, каталік, пяцідзясятнік, баптыст, кальвініст?.. Напэўна, невыпадкова. Але чаму тады не напісаць яшчэ меней канкрэтна – “веруючы”? Няхай думаюць: іудзей, мусульманін ці будыст. А калі хрысьціянін, то ўсё-такі важна, які. Ці хрысьціянін, які належыць да той Адзінай Сьвятой Саборнай і Апостальскай Царквы, якую стварыў Іісус Хрыстос, якая на працягу двух тысячагоддзяў захавала ў чысьціні і непарушнасьці веру Хрыстову і таму называецца Праваслаўнай Царквой? Ці хрысьціянін, які належыць да адной з дзьвюх тысячаў хрысьціянскіх канфесіяў, створаных людзьмі? Праўда, яны таксама называюць сябе цэрквамі (лютэранская царква, англіканская царква, рыма-каталіцкая царква, баптысцкая царква і г.д.), але падставаў для гэтага няма аніякіх у Сьвяшчэнным Пісаньні. “Адзін Гасподзь, адна вера, адно хрышчэньне” (Еф. IV, 5), – вось, як апостал Павел фармулюе прынцып існаваньня хрысьціянства. 

Зусім іншы прынцып мы знаходзім у Паўла Севярынца. Ён піша: “У сёньняшняй Беларусі ня мае сэнсу вылучаць якуюсьці “адзінаправільную” хрысьціянскую канфэсію: шчырых вернікаў багата ў розных цэрквах. Нацыянальнай ідэі хутчэй адпавядае поліканфэсійнасьць як прынцып” (с. 17). Заўважу на гэта, што шчырых вернікаў багата ня толькі ў розных цэрквах, але і ў розных рэлігіях – і будызме, ісламе, індуізме, але гэта ня значыць, што ў іх адна вера, а менавіта гэтага патрабуе ад хрысьціянаў Сьвяшчэннае Пісаньне. Апостал Павел, дачуўшыся, што ў хрысьціянскай абшчыне гораду Карыяфа пачаліся падзелы на розныя плыні і накірункі, рашуча заяўляе, што гэта пярэчыць самой прыродзе хрысьціянства, бо Царква – гэта Цела Хрыстова, адно цэлае, і яно разьдзяліцца ня можа, як ня можа разьдзяліцца Хрыстос: “Хіба разьдзяляўся Хрыстос? Хіба Павел расьпяўся за вас або ў імя Паўла вы хрысьціліся?” (1 Кар. І, 13). Хто не прызнае над сабою аўтарытэту Царквы, не выконвае яе прадпісаньняў, не падзяляе ў поўнай меры яе вучэньня, той аўтаматычна выпадае з яе і аказваецца па-за Царквою. “А калі ён і Царквы не паслухае, то няхай будзе ён табе як язычнік і мытар” (Мф. XVIII, 17), – сказаў Сам Гасподзь. Так што розныя хрысьціянскія канфесіі ўтварыліся насуперак волі Божай грэшнымі людзьмі. Прывяду такі прыклад. У X-м ст. Сусьветная Хрысьціянскай Царква адміністратыўна ўяўляла сабою садружнасьць пяці патрыярхатаў, роўных паміж сабой (пентархія) – Рымскага, Канстанцінопальскага, Александрыйскага, Антыяхійскага і Іерусалімскага. І вось у 1054 г. папа Рымскі Леў ІХ пасылае ў Канстанцінопаль дэлегацыю на чале з кардыналам Гумбертам. Кардынал не дасягае паразуменьня з патрыярхам Міхаілам Керуларыям, і пасьля гэтага 16 ліпеня 1054 г. падчас богаслужэньня ўваходзіць у алтар храма Сьвятой Сафіі ў Канстанцінопалі і кладзе на прастол храма анафему на Міхаіла Керуларыя і ўсіх ягоных аднадумцаў. Так рымская Царква аддзялілася ад Сусьветнай Хрысьціянскай Царквы ў 1054 г. і стала існаваць асобна. Яе адрозьненьне ад Праваслаўнай у тым, што яна прыняла дадатак Filioque у Сімвал веры, увяла інквізіцыю, вучэньне пра чысьцілішча, індульгенцыі, крыжовыя паходы, дагматы пра непаграшымасьць (непамыльнасьць) рымскага папы, пра беззаганнае зачацьце Дзевы Марыі, пра цялеснае ўзьнясеньне Прачыстай Дзевы Марыі на неба. Усяго гэтага не было ў вучэньні Адзінай Сьвятой Царквы Хрыстовай, таму Праваслаўная Царква лічыць гэтыя новаўвядзеньні недапушчальнымі. 

Самым, на мой погляд, блюзьнерскім з іх зьяўляецца дагмат пра непаграшымасьць (непамыльнасьць) рымскага папы ў пытаньнях веры і маралі, бо ён узводзіць у норму веравучэньня тэзіс, які відавочна абвяргаецца шматлікімі гістарычнымі фактамі (напрыклад, папа Рымскі Ганорый І быў афіцыйна асуджа ны як ерэтык у 681 г. на VI Усяленскім саборы). І афіцыйны тытул рымскага папы як намесьніка Хрыстова, і яго прэтэнзіі на абсалютную ўладу ў Царкве, і дагмат пра непаграшымасьць супярэчаць самому духу хрысьціянства. І як бы ні велічнымі былі касьцёлы Гародні або Нясьвіжа, як бы ні мілагучна гучаў арган, як бы ні стараліся ксяндзы перайсьці з польскай мовы на беларускую – гэта ўсё зьнешняе, павярхоўнае, неістотнае. Галоўнае – вучэньне Хрыстова, вечнае слова Божае не павінна скажацца ў хрысьціянскім жыцьці і дзейнасьці, інакш хрысьціянства становіцца чыста зьнешнім фармальным, пазбаўленым самой сваёй сутнасьці, проста фікцыяй. 

Каталіцтва з еўрапейскай гісторыі – гэта жудасная таталітарная сістэма. У кнізе Паўла Севярынца Савецкі Саюз называецца “самай страшнай у чалавечай гісторыі таталітарнай сістэмай” (с. 42). Я амаль згодны з такой ацэнкай, калі побач з бальшавісцкім камунізмам паставіць яшчэ фашызм. Гэта зьявы ідэйна блізкія і па сутнасьці аднолькавыя. Але калі браць гісторыю не адной або некалькіх краінаў, а шырэйшы маштаб, сусьветны, то самай даўгавечнай, самай трывалай таталітарнай сістэмай у сьвеце трэба прызнаць каталіцтва, якая доўгія стагоддзі тэрарызавала Еўропу (з XII па XIX стст.!). А індэкс забароненых кніг, які друкаваўся яшчэ ў XX-м ст.! А папская энцыкліка Пія IX 1869 г., у якой з усёй катэгарычнасьцю асуджаецца прынцып свабоды сумленьня!.. Савецкі Саюз існаваў усяго 70 гадоў, а каталіцкая інквізіцыя – доўгія стагоддзі. У Савецкім Саюзе людзей зьнішчалі ў лагерах у імя сьветлае будучыні чалавека, а каталіцтва на працягу стагоддзяў паліла людзей на вогнішчах у імя Божае. Вось, што самае жудаснае!

Павал Севярынец называе каталіцтва “самай заходняй і самай беларускамоўнай канфесіяй”, “бясспрэчным флагманам нацыянальнага адраджэньня” (с. 553). Заходняя і ці ўсходняя, паўднёвая ці паўночная – якая розьніца? Што датычыць беларускамоўнасьці, то гэта для каталіцтва не праява сваёй глыбіннай сутнасьці, а хітрая тактыка, манёўр. Павал Севярынец прызнае як бясспрэчны факт, што на працягу шасьці стагоддзяў, пачынаючы з Крэўскай уніі Ягайлы, “касьцёл быў галоўнай структурай паланізацыі” (с. 553). У гэтай сувязі я хацеў бы нагадаць падзеі першай паловы 90-х гадоў мінулага стагоддзя: у беларускіх касьцёлах гучала ня толькі польская мова, а былі выстаўлены польскія дзяржаўныя сьцягі і партрэты прэзідэнта Польшчы! У Польшчы друкаваліся геаграфічныя карты з “крэсамі ўсходнімі” ў складзе Польскай дзяржавы. Кардынал Казімер Сьвёнтак ва ўрачыстай прамове ў дзень сваёй інаўгурацыі ні разу не ўжывае слова Беларусь і заяўляе, што найпершую сваю задачу ён бачыць “у пашырэньні польскасьці на гэтых тэрыторыях”, для чаго сюды будуць завезены ксяндзы і манахіні з Польшчы, а моладзь адсюль ён будзе высылаць у Польшчу на вучобу. “Jestem Poliakiem!” – “Я – паляк!” – прамовіў на заканчэньне кардынал. Але праз пару гадоў сітуацыя стала мяняцца. Чаму? Па-першае, беларускі ўрад запатрабаваў вынесьці з культавых будынкаў дзяржаўныя сімвалы чужой краіны. Па-другое, маладое пакаленьне каталікоў у большасьці сваёй не праявіла цікавасьці да польскай мовы. Нічога не заставалася рабіць... Мэта, як вядома ўсім каталікам, апраўдвае сродкі. З паўгоду таму адзін выкладчык філфаку БДУ сказаў мне, з якімі словамі да яго зьвярнуўся знаёмы беларускамоўны ксёндз: “Вы павінны ісьці да нас, бо мы гаворым на Вашай мове”. І праўда, некаторыя ідуць у касьцёл толькі па гэтай прычыне. Іх вабіць ня вечнае, нязьменнае, нябеснае, а вабіць зямное, часовае, зьменлівае... Павал Севярынец у заслугу каталіцтву ставіць тое, што ксяндзы XVIII ст. рыхтавалі зброю для паўстанцаў Касьцюшкі, XIX ст. – перахоўвалі людзей Каліноўскага, а ХХ ст. – агітавалі за Пазьняка (с. 553). Не магу не згадзіцца з гэтым: так сапраўды было. Але ж хіба для гэтага Гасподзь стварыў на зямлі Царкву, каб рыхтаваць зброю і весьці палітычную агітацыю? Праваслаўная Царква катэгарычна забараняе сваім сьвяшчэннаслужыцелям займацца такімі справамі!

Уніяцкую царкву XVIII ст. Павал Севярынец называе нацыянальнай царквой на той падставе, што тады унія ахапляла большасьць беларускага насельніцтва (с. 532). Але ж уніяцтва праіснавала ў Беларусі 243 гады (1596 – 1839), прычым менавіта яно было самым магутным сродкам дэнацыяналізацыі нашага народу: пашырэньне уніяцтва і імклівае выцясьненьне старабеларускай мовы польскай ішлі паралельна, і ўсім вядома, што беларуская мова была канчаткова забароненая і выкінутая з афіцыйнага ўжытку якраз тады, калі уніяты складалі большасьць насельніцтва нашай зямлі (1696 г.). Толькі ў першыя дзесяцігоддзі свайго існаваньня уніяцкія царкоўныя дзеячы, народжаныя і выхаваныя яшчэ ў Праваслаўі, былі беларускамоўнымі, а праз паўстагоддзя афіцыйнай мовай царкоўнага справаводства, пропаведзі, уніяцкіх школаў становіцца польская мова. Тое, што сялянства ў сваім побыце і далей карысталася роднай гаворкай – гэта праўда, але заслугі уніяцкай царквы ў гэтым няма абсалютна ніякай: сялянства размаўляла на роднай мове толькі таму, што было непісьменным, уніяцкія ж дзеячы паланізацыі не супраціўляліся. А вось калі Праваслаўе на працягу шасьці папярэдніх стагоддзяў было верай нашых продкаў, тады і мова нашага народа была дзяржаўнай мовай краіны, на ёй вялося справаводства і пісаліся законы, яна ўжывалася ва ўсіх сферах жыцьця (толькі каталіцкая меншасьць дамагалася сабе права карыстацца польскай мовай, і гэтае права было дадзена ёй у 1614 г. асобным артыкулам новай рэдакцыі Статута ВКЛ). 

Калі ж пачаўся працэс паланізацыі, то Праваслаўная царква мужна супрацьстаяла яму. Невыпадкова беларускія гісторыкі і літаратары (напрыклад, Кастусь Тарасаў, Уладзімір Мароз) называюць “апошнім беларускамоўным пісьменьнікам” Афанасія Філіповіча, ігумена Берасьцейскага, арыштаванага і забітага палякамі, якога мы, праваслаўныя, ушаноўваем як сьвятога прападобнамучаніка, у той час як каталікі шанавалі Андрэя Баболю і Язафата Кунцэвіча, якія з лютай жорсткасьцю акаталічвалі і апалячвалі беларусаў.

У ХІХ ст. працэс вяртаньня уніятаў у Праваслаўе суправаджаецца нацыянальным адраджэньнем беларусаў, і праваслаўныя царкоўныя дзеячы (протаіерэй Іаан Грыгаровіч, Насовіч І.І.) актыўна гэтаму спрыяюць. І вось, нягледзячы на гэта і нягледзячы на тое, што з 1839 г. і да нашых дзён праваслаўныя зноў складаюць пераважную большасьць сярод вернікаў, Павал Севярынец чамусьці нідзе не называе Праваслаўную Царкву нацыянальнай. Тут ёсьць яўная непасьлядоўнасьць.

П. Севярынец называе беларускае уніяцтва “найбольш пасьпяховай спробай яднаньня заходняй і ўсходняй цэркваў...” (с. 532). У чым жа быў посьпех? У тым, што “легендарны полацкі біскуп”, як называе яго П. Севярынец, ва ўсёй епархіі на некалькі гадоў пазачыняў усе праваслаўныя храмы, і ў жорсткасьці сваёй дайшоў да таго, што загадаў выкінуць сабакам целы сваіх суайчыньнікаў, пахаваных праваслаўнымі сьвятарамі? Ці ў забойстве Афанасія Філіповіча? Ці ў катаваньні, якому быў падвергнуты архімандрыт Лявонцій Карповіч? Ліквідацыю уніі ў 1839 г. аўтар называе “гвалтоўнай і крывавай” (с. 534), хаця, напэўна, самай жорсткай адміністратыўнай мерай была высылка ў Расію паўтара дзясятка уніяцкіх сьвятароў, якія не пажадалі прыняць Праваслаўе. Ці можна гэта параўнаць з тым, што рабілася пры распаўсюджваньні уніі? Зусім беспадстаўным, дарэчы, зьяўляецца сьцьвярджэньне аўтара, што Сімяон Полацкі быў уніятам (с. 534), нават жывучы ў Маскве. Гэта поўны абсурд, бо ў Маскве не было ні уніяцкага храма, ні уніяцкай абшчыны, а бяз гэтага ніякі сьвятар проста ня можа быць тым, кім ёсьць. 

Мяне вельмі зьдзівіла, што Павал Севярынец у сваёй кнізе супрацьпастаўляе беларускае Праваслаўе да Берасьцейскай уніі і Праваслаўе ХІХ ст. (с. 534), а таксама цяперашняе Праваслаўе (с. 573). Такое можа сказаць толькі чалавек, які абсалютна ня ведае Праваслаўя і не разумее яго. І беларускае Праваслаўе, і румынскае Праваслаўе, і грэчаскае Праваслаўе, і грузінскае Праваслаўе, і японскае Праваслаўе, і расійскае Праваслаўе, і балгарскае Праваслаўе, і амерыканскае Праваслаўе... – усё гэта Адзіная Сьвятая Саборная і Апостальская Царква!

На заканчэньне мне хочацца прывесьці тыя радкі з кнігі Паўла Севярынца, якія мне асабліва спадабаліся і пад якімі я магу паставіць свой подпіс. 

“Ня можа быць сапраўднага хрысьціяніна без любові да свае Бацькаўшчыны” (с. 17). “У Беларусі бяз Бога няма пэрспэктывы” (с. 17). “Нацыянальная ідэя... гэта ідэя, якую найпрасьцей выразіць словамі «Беларуская форма – хрысьціянскі зьмест»... Таму асноўныя задачы нацыянальнай ідэі – хрысьціянізацыя беларусаў і беларусізацыя хрысьціянаў” (с. 17). “Калі Беларусь адмовіцца ад Бога – яна зьнікне. Калі пакаецца й прыме Ісуса Хрыста зноў – будзе жыць” (с. 22).

А трохі вышэй на гэтай жа старонцы ёсьць такія словы: “Мы любім Беларусь такую, якая яна ёсьць – але любім настолькі моцна, што ня можам пакінуць такой, якая яна ёсьць”.

Я таксама люблю Беларусь.