Хрысціянскія каштоўнасці у сучаснай Беларусі: праблема ідэнтычнасці

Даклад на круглым стале \\

Калі людзі гавораць, што ў Беларусі трэба адраджаць хрысціянскія каштоўнасці “адкінутыя бязвер’ем”, то кожны з нас мае на ўвазе зусім розныя рэчы. Ужо тут, на гэтай канферэнцыі мы два дні разважаем, здавалася б, на адну тэму, а ўрэшце, гаворым кожны пра сваё.

Хтосьці апелюе да т.зв. “Залатога Века Беларусі”, і тады мы бачым, што хрысціянскія каштоўнасці карэняцца ў руху рэфармацыі, і менавіта ідэалы рэфармацыі прапануецца адраджаць. Але іншыя бачаць ў рэфармацыі зусім не ідэалы, а рух, скіраваны супраць “традыцыйных цэркваў” (ці як Ю.Хадыка назваў іх у сваім выступе “кананічных цэркваў”).

Яшчэ нехта прыгадвае Расейскую імперыю, дзе хрысціянства аж да пач. ХХ стагоддзя мела прыярытэтную ролю, дзе царква не была аддзеленая ад дзяржавы, а школа ад царквы, дзе кожны быў праваслаўным, хрышчаным і абавязаны быў удзельнічаць у рэлігійных абрадах і Таінствах, а таксама вывучаць закон Божы. Іншыя ж на гэта ўспомняць пра царкву як інструмент імперскай палітыкі, а ў праваслаўі ўрэшце рэшт пабачаць вытокі камунізму і таго сацыяльнага перавароту, які вызнаў рэлігію і веру шкоднымі для грамадскага развіцця і рознымі спосабамі вынішчаў іх.

Для кагосьці – хрысціянскія каштоўнасці звязаныя з традыцыйным вясковым укладам жыцця, “чырвоным кутом” у хаце, святочным колам, у якім перапляталіся хрысціянскія і язычніцкія, царкоўныя і народныя вераванні, натуральная рэлігійнасць, абрадавасць і простая сялянская праца. Для многіх жа гэты сінкрэтычны сялянскі свет і народная вера з’яўляюцца прымітыўнымі забабонамі, выкараніць якія і ёсць задачай хрысціянскай адукацыі, і нават хрысціянскай місіі.

Любое адраджэнне мае на ўвазе узнаўленне нейкага ўзору, які некалі існаваў, але быў несправядліва адкінуты і забыты. Мы ж бачым, што адзінага ўзору для нас няма, больш за тое, яго ніколі і не было. Каталіцтва і праваслаўе, пратэстантызм і каталіцтва – нараджалі розныя цывілізацыі і грамадскія лады. М.Вэбер паказаў, як з пратэстанцкага этасу працы вырас капіталізм, С.Хантынгтан услед за многімі іншымі даследнікамі паказваў антаганізм, які існуе паміж “заходняй” і “праваслаўнай” цывілізацыямі, беларускія інтэлектуалы пач.ХХ ст. кажуць пра разарванасць беларускай ідэнтычнасці паміж “усходам” і “захадам”, “праваслаўем” і “каталіцтвам”. Сярод розных ідэнтычнасцей, розных сацыяльных практыкаў, розных цывілізацыйных парадыгмаў становіцца зусім немагчымым знайсці хрысціянскія кашоўнасці, якія б былі нейкім чынам звязаныя з рэлігійнай верай.

І гэта не адзіная праблема, якая падсцерагае нас у нашай, на першы погляд, высакароднай мэце – вяртанні да хрысціянскіх каштоўнасцей. Еўропа, у якой не было ваяўнічага атэізму, і тая, шукаючы сваю ідэнтычнасць, ставіць пад сумнеў хрысціянскія каштоўнасці – пасля няўдалай спробы прыняцця Канстытуцыі Еўрапейскага Саюзу. Еўропа адмаўляецца прызнаваць тое, што вырасла на фундаменце хрысціянства, хаця для многіх відавочна, што і ліберальныя, і кансерватыўныя, і нават сацыяльныя каштоўнасці маюць сваім грунтам ні што іншае, як хрысціянскія каштоўнасці: гэта і свабода асобы, і канцэпцыя правоў чалавека, і тэорыя і практыка дэмакратыі, і прынцып узаемадапамогі і сацыяльнай салідарнасці. Аднак тут атрымліваецца, як і ў сітуацыі з пратэстанцкай этыкай. Яшчэ М.Вэбер паказаў, што “дух капіталізму” вырас з пратэстанцкай этыкі, але ўрэшце, перастаў быць з ёй звязаны. Нікому ж не прыйдзе ў галаву сцвярджаць тое, што быць прадпрымальнікам – значыць быць пратэстантам. Гэтак сама, ні свабода і годнасць асобы, ні правы чалавека, ні дэмакратыя, ні сацыяльная салідарнасць, даўно ўжо ніякім чынам не звязаныя з хрысціянскімі каштоўнасцямі.

Трэцяя праблема, якую я закрану ў сваім дакладзе падаецца мне яшчэ больш складанай. Гэтая праблема звязаная з паходжаннем самога канцэпту “хрысціянскіх каштоўнасцей”. Як мне ўяўляецца, хрысціянскія каштоўнасці з’яўляюцца прадуктам секулярызацыі. Можна здзівіцца: як? чаму? хіба не секулярызацыя нарадзіла постхрысціянскую эру? К.С. Льюіс, адзін найбольш вядомых хрысціянскіх мысляроў ХХ ст., які і ўвёў тэрмін “постхрысціянскай эры”, казаў, што постхрысціянская эра адрозніваецца ад дахрысціянскай тым, што ў апошняй яшчэ не ведалі нічога пра хрысціянства, а наш жа час – хрысціянства застаецца толькі спадчынай.

Секулярызацыя – гэта складаны працэс, які, на мой погляд мае тры стадыі і адбываецца адначасова і ў знешняй, і ўва ўнутранай прасторах. У знешняй прасторы адбываецца спачатку пераход да мадэрнага грамадства, разбурэнне дамадэрных, традыцыйных інстытуцыяй і ідэнтычнасцей, і рэлігія выціскаецца з публічнай сферы ў прыватную, М.Вэбер назваў гэты працэс “расчароўваннем”, Ф.Ніцше абвяшчае “смерць Бога”, а ў савецкай перспектыве ён выліваецца ў вынішчэнне рэлігіі цалкам, а на яе месца прыходзяць псеўда-рэлігійныя таталітарныя культы. Хаця, праваслаўны багаслоў А.Клеман, кажа і пра зваротнае вызваленне царквы – ад дзяржаўнага ўціску. У постмадэрнай перспектыве пад сумнеў ставяцца любыя каштоўнасці, любая ўлада, любая ідэалогія.

Унутры хрысціянства адбываюцца яшчэ больш цікавыя працэсы, якія прат. А.Шмеман пазначае як раздзяленне на “духоўнае жыццё” і “сацыяльны актывізм”, а таксама адзначае падзеленасць жыцця хрыціяніна на дзве сферы – рэлігійную (прыватную) і сацыяльную (публічную). На ягоны погляд, гэта выражаецца ў двух стратэгіях – падмены духоўнага жыцця сацыяльным актывізмам і збяганнем чалавека з грамадскага жыцця.

Трансфармацыя хрысціянства ў працэсе секулярызацыі адбываецца паступова. Калі спачатку мы бачым існаванне царквы як першаснай арганізацыі хрысціянства, то ў выніку Рэфармацыі асноўны акцэнт робіцца не на царкву, а на асабістую веру. Рэфармацыя з’явілася не на пустым месцы – менавіта таму, што царква была масавай, інстытуцыйная прыналежнасць да царквы не заўжды прадугледжвала веру, альбо не заўжды была звязаная з евангельскай верай, таму такая радыкалізацыя пытання асабістых стасункаў з Богам была ў пэўнай ступені карыснай. Аднак мы бачым, што адбылося раздзяленне веры і царквы. Далей раздзяленне працягвалася ў рэчышчы адчужэння хрысціянства ад царквы. У мадэрным грамадстве з’яўляецца такая з’ява як партыкулярны веруючы, секулярызаваны хрысціянін, непрактыкуючы хрысціянін.

Потым адбываецца яшчэ больш цікавы працэс – аддзяленне хрысціянскіх каштоўнасцей ад хрысціянства. Так, напачатку, хрысціянства было цэласным комплексам: царква, асабістая вера, пэўныя каштоўнасці, культавая практыка. У нейкі момант стала магчымае хрысціянства без царквы, у нейкі момант без культавай практыкі, і ўрэшце, без асабістай веры; з іншага боку, стала магчымая асабістая вера без культавай практыкі і інстытуцыялізаванай царквы, культавая практыка без дагматычнай веры, і хрысціянскія каштоўнасці – без таго, што іх спарадзіла – першаснага комплексу хрысціянства. І парадаксальным чынам склалася сітуацыя, калі ў заходнім грамадстве царква стала ўяўляцца “клерыкальнай інстытуцыяй”, “асабістая вера” – стала асабістай справай кожнага чалавека, якой не было месца ў публічнай сферы, культавая практыка стала забабонамі, а адзіным элементам, які злучаў Еўропу з хрысціянскімі каранямі засталіся хрысціянскія каштоўнасці.

Важнасць каштоўнасцяў вызначылася і ў сувязі з надыходам “эры ідэалогіі”, калі менавіта ідэалогія як сацыяльны комплекс станавілася галоўным функцыянальным элементам. Ідэалогія хрысціянства аформілася ў выглядзе хрысціянскіх каштоўнасцей.

Калі ж, паводле С.Хантынгтана і Ф.Фукуямы і інш., канфлікт ідэалогій саступае канфлікту цывілізацыяй і канфлікту розных ідэнтычнасцей, хрысціянства, а таксама кожная хрысціянская канфесія асобна, выступае ўжо ў іпастасі “ідэнтычнасці”, а галоўнай ідэалогіяй становіцца канструяванне і захаванне пэўнай ідэнтычнасці. Гэта неаднаразова гучала і на нашай канферэнцыі, і досыць часта прамаўляецца ў розных кантэкстах: захаванне хрысціянскай ідэнтычнасці перад выклікам атэістычнага і секулярызаванага свету; захаванне хрысціянскай ідэнтычнасці перад выклікам мусульманскай цывілізацыі; захаванне праваслаўнай ідэнтычнасці (што тычыцца, напрыклад, Расеі) перад выклікам заходняга “пратэстанцкага”, “секулярнага” грамадства, “атэістычнай” савецкай спадчыны, пагрозы мусульманскага фундаменталізму, ува ўмовах глабалізацыі. Прыкладам такога бачання можа служыць выраз дыяк. Андрэя Кураева, што “калі нашыя дзеці не будуць вывучаць пачаткі праваслаўнай культуры, нашыя ўнукі будуць вывучаць Каран” – відавочна, што галоўны аспект цяпер надаецца не “ідэалогіі” хрысціянства, а культуры “праваслаўя”. Каштоўнасці таксама змяняюць сваю якасць – з ідэалагічных пераўтвараючыся ў культурныя.

Такім чынам мне бачацца працэсы, якія ідуць у Еўропе і ў Беларусі. І зыходзячы з той перспектывы, якую я тут абмалаявала перад шаноўнымі ўдзельнікамі канферэнцыі, магчыма, вам стане зразумелым, чаму так балюча ўспрымаю я размовы пра хрысціянскія каштоўнасці, і чаму яны мне падаюцца бясплённымі – я не магу змірыцца з тым, што хрысціянства стала “ідэалогіяй” ці “культурай”, што хрысціянства стала спадчынай, а не асабстым выбарам, што мы кажам пра карані, але не ўспамінаем пра Лазу і галіны.

Мне здаецца, што хрысціянская спадчына нас абцяжарвае. Усе кажуць пра хрысціянскія карані Еўропы, але нікому не прыходзіць у галаву казаць пра “хрысціянскі Кітай” ці “хрысціянскія астравы Ціхага Акіяну”. Мы забываем пра паўсюдную царкву, пра глабальную місію, пра тое, “хрысціянскія карані” не дазваляюць нам адарвацца ад уласнай ідэнтычнасці.

Але сапраўды цяжка вырашыць, што рабіць нам, хрысціянам, што рабіць асобным цэрквам, у той сітуацыі падзеленасці, разрыву, у якой мы апынуліся. Што рабіць нам, хрысціянам і цэрквам, у Беларусі? Што рабіць нам, хрысціянам і цэрквам, у сучаснай Беларусі? Дзяржава чакае ад нас таго, што мы станем ідэалагічнымі хаўруснікамі рэжыму ці хаця б не будзем ідэалагічнымі супраціўнікамі. Але мы даўно не з’яўляемся значнымі гульцамі на гэтым полі – усяго толькі рэлігійныя арганізацыі. Грамадзянская супольнасць чакае ад нас, што мы возьмем чынны ўдзел у працэсах дэмакратызацыі, станем незалежнымі ад дзяржавы і будзем падтрымліваць (ці хаця б не замінаць) грамадскія ініцыятывы, дазволім грамадзянскай супльнасці выкарыстаць наш рэсурс. Аднак мы даўно ўжо не растрацілі свой рэсурс аўтарытэту для грамадства, ці як адзначыў свят. Аляксандар Шрамко, вычарпалі крэдыт даверу.

Што рабіць нам, хрысціянам, у постхрысціянскім свеце, надыход якога мы наблізілі сваімі дзеяннямі і жыццём? Нам трэба наноў асэнсаваць хрысціянства, царкву, наноў вызначыць сваю місію. Нам трэба нарэшце ўзвысіць свой голас, і як бы гэта не было страшна, няёмка і сорамна, пачаць гаварыць пра Хрыста, пра Ягоную любоў, пра дараванне грахоў, пра Крыжовую ахвяру – пра тое, што апостал Павел назваў вар’яцтвам для элінаў і спакусай для юдэяў; што і цяпер ёсць вар’яцтвам для свету, для якога гэтая ахвяра стала проста ўсім добра вядомым і раскручаным брэндам, які ўжо замыліў вочы; і спакусай для нас, хрысціянаў. Гэта, здавалася б, такія простыя рэчы, аднак пра іх так цяжка гаварыць і цяжка чуць у гэтым постхрысціянскім грамадстве, нашмат прасцей казаць пра хрысціянскую спадчыну, хрысціянскую культуру, хрысціянскія каштоўнасці. І нашае выйсце і нашая надзея – у дабравесці, і наш скарб – у дабравесці, і нашая задача і нашая місія – у дабравесці, і нашае пасланства – у дабравесці, і ўсе нашыя адказы – у дабравесці.

Матэрыялы "круглага стала" "Хрысціянскія каштоўнасці ў Беларусі: захаваныя традыцыяй, укаранёныя адукацыяй, адкінутыя бязвер'ем", Мінск, 2007. С. 37-41.