Царква ў гады нямецкай акупацыі: здраднікі Радзімы і ворагі народу ці святыя Божыя пакутнікі і вызнаўцы?

Ідэалогія беларускай дзяржаўнасці і Вялікая Айчынная вайна: “патрыятычная пазіцыя Царквы”

У кантэксце беларускага жыцця ніякая іншая гістарычная падзея не можа параўнацца па значэнні з Другой Сусветнай вайной, ці, хутчэй, як называюць яе ў былым Савецкім Саюзе - з Вялікай Айчыннай вайной. Для жыхароў Заходняй Беларусі вайна пачалася яшчэ ў 1939 г., калі паводле пакту Молатава-Рыбентропа гітлераўская Нямеччына і сталінскі Савецкі Саюз раздзялілі Польшчу і Заходняя Беларусь увайшла ў склад БССР. Аднак для Савецкага Саюза як такога пачатак вайны датуецца 1941 г., калі ўжо нацысцкая Нямеччына “вераломна напала” на СССР.

Рэжым Лукашэнкі разглядае Вялікую Айчынную вайну і перамогу ў ёй як асноўны складнік, фундаментальны элемент канструкцыі ідэалогіі беларускай дзяржаўнасці. Нездарма, два гэтыя курсы - прысвечаныя ідэалогіі і вайне - пры скарачэнні іншых гуманітарных дысцыплінаў у праграме навучання ў ВНУ набылі прыярытэтнае і агульнаабавязковае значэнне. М. Мясніковіч - старшыня Акадэміі навук, чыноўнік, які многія гады займае тыя ці іншыя высокія пасады ў Рэспубліцы Беларусь - адзначыў: “у падмурак дзяржаўнага курсу Рэспублікі Беларусь закладзеная вернасць гістарычнай памяці народу, яго гераічнай барацьбе і Перамозе ў Вялікай Айчыннай вайне. Гэта знайшло адлюстраванне ў рашэнні кіраўніцтва краіны ўвесці ў навучальных установах курс “Вялікая Айчынная вайна савецкага народу”.[1] Ды і сам Прэзідэнт у прадмове да падручніка па гэтым курсе для школаў адзначае: “Не сакрэт, што сёння некаторыя ілжэ-навукоўцы спрабуюць “перагледзець” гісторыю Вялікай Айчыннай вайны, прынізіць ролю і значэнне гераічнай барацьбы нашых дзядоў і прадзедаў, рэабілітаваць здраднікаў, фашысцкіх прыслужнікаў. Свой інфармацыйны ўдар яны накіроўваюць у першую чаргу на моладзь”[2].

Пераважным чынам, у ідэалагічным кантэксце Вялікая Айчынная вайна афіцыйнай гістарыяграфіяй разглядаецца паводле простай схемы: сучасны беларускі рэжым - спадкаемца пераможцаў, герояў Чырвонай Арміі, партызан; беларуская апазіцыя - спадкаемцы т.зв. “калабарантаў” - дзеячаў, якія, дзеля розных мэтаў і з розных меркаванняў (спроба захаваць уласнае жыццё і жыццё блізкіх, раздзяленне ідэалогіі Трэцяга Рэйху, спроба дабіцца незалежнасці Беларускай дзяржавы, антыкамуністычныя перакананні, рэпрэсіі з боку Савецкай улады, якія прымушалі людзей дзейнічаць паводле прынцыпу “вораг майго ворагу - мой сябра”, і інш.), ішлі на супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладамі. Усе ж, хто не быў на баку пераможцаў, а прымаў акупацыю ці нават змагаўся ў шэрагах нацыянальна-вызвольных фарміраванняў і супраць фашыстаў, і супраць камуністаў, - усе яны трапляюць у катэгорыю ненадзейных ці ворагаў: “хто не з намі, то супраць нас”.

У курсах лекцыяў, падручніках, артыкулах на тэму вайны часта фігуруе і Праваслаўная Царква. Галоўным чынам, аўтары адзначаюць “патрыятычную ролю Царквы” ў гады вайны. Напэўна, відавочна, якая пазіцыя ў такім кантэксце можа называцца патрыятычнай, але нялішне будзе прывесці некалькі цытатаў, каб праілюстраваць тое, якім чынам аўтары-ідэолагі бачаць ролю Царквы ў часы Вялікай Айчыннай вайны.

Адзін з падручнікаў гэтак апісвае патрыятызм Царквы і змену стаўлення да яе з боку Савецкага рэжыму: “У гады Вялікай Айчыннай вайны змяніліся ўзаемаадносіны паміж дзяржавай і царквой. У самым пачатку вайны мітрапаліт Сергій звярнуўся да ўсіх веруючых і да духавенства з пасланнем, у якім былі і такія словы: “Царква Хрыстова дабраслаўляе ўсіх праваслаўных на абарону святарных межаў нашай Радзімы”. Патрыятычная дзейнасць Рускай Праваслаўнай Царквы па зборы грашовых сродкаў, каштоўнасцей і рэчаў для патрэб фронту паслужыла штуршком для дыялогу паміж уладай і царквой”[3].

Тую самую думку паўтарае і іншы падручнік: “Значна паслаблены быў ўціск на веруючую частку насельніцтва і на царкоўную структуру Рускай Праваслаўнай Царквы. Гэта стала вынікам таго, што кіраўніцтва царквы заняла патрыятычную пазіцыю і цалкам выказалася ў падтрымку савецкага ўраду. Царква распачала збор сродкаў для арміі... Царква распачынае збор сродкаў на фарміраванне танкавай калоны імя Дзімітрыя Данскога і авіяэскадрыллі імя Аляксандра Неўскага. Гістарычныя вобразы князёў-абаронцаў зямлі Рускай і генералаў Новага часу так сама актыўна выкарыстоўваюцца дзеля падняцця патрыятычнага духа. Невыпадкова, што ў гады вайны быў зняты сімвалічны фільм «Аляксандр Неўскі», які распавядае пра разгром немцаў на Чудскім возеры.”[4]

Далей ідуць некаторыя аўтары, напрыклад, старшыня Акадэміі навук РБ М. Мясніковіч ва ўжо цытаваным артыкуле дзейнасць Царквы ў гады вайны апісвае наступным чынам: “Так было і ў гады Вялікай Айчыннай вайны, калі цяжкія выпрабаванні абрушыліся і на Праваслаўную Царкву. Адным з асноўных накірункаў яе дзейнасці ў гэты перыяд была патрыятычная дапамога дзяржаве... Праявы патрыятычнай дзейнасці праваслаўнага святарства былі шматстайнымі. Сотні святароў, уключна і тых, каму ўдалося вярнуцца да 1941 г. на свабоду, адбыўшы тэрмін у лагерах, турмах і ссылках, былі прызваныя ў шэрагі дзеючай арміі. Так, ужо пабыўшы ў зняволенні, намеснікам камандзіра роты пачаў свой баявы шлях па франтах вайны С.І. Ізвекаў, будучы Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі Пімен. Будучы мітрапаліт Калінінскі і Кашынскі Аляксей (Канаплёў) на фронце быў кулямётчыкам; калі ў 1943 г. ён вярнуўся да святарскага служэння, на грудзях яго блішчэй медаль “За баявыя заслугі.... Агульнанацыянальная ідэя - збаўленне Радзімы - аб’яднала ўсіх. На абарону Айчыны падняліся не толькі мільёны працоўных, якія лічылі савецкую ўладу сваёй, але і тыя, хто быў ёй пакрыўджаны, у каго яна ўсё адабрала - белаэмігранты, былыя памешчыкі, кулакі, святары і інш. Большая іх частка лічыла сваёй справай у час смяротнай небяспекі быць не на баку гітлераўскай Германіі, а разам са сваім народам.”[5]

Супрацоўнік інстытута гісторыі НАН РБ М. Жылінскі ў спецыяльна прысвечаным гэтай тэме дакладзе “Руская Праваслаўная Царква ў гады Вялікай Айчыннай вайны” выказвае салідарныя са сваім начальнікам думкі: ““22 чэрвеня 1941 г., у Дзень Усіх Святых у зямлі Расійскай заззяўшых, нацысцкая Германія напала на Савецкі Саюз. У падмурку дзяржаўнага курсы Рэспублікі Беларусь закладзеная вернасць гістарычнай памяці народу, і ў прыватнасці яго складніка - Перамозе савецкага народу ў Вялікай Айчыннай вайне.... Цяжкія выпрабаванні абрынуліся на Праваслаўную Царкву ў гады гэтай страшнай вайны. Адным з асноўных накірункаў яе дзейнасці ў гэты перыяд была патрыятычная дапамога дзяржаве... Складываўшыяся вякамі нацыянальныя і патрыятычныя традыцы Рускага Праваслаўя аказаліся мацней за крыўды і забабоны.... У кастрычніку 1941 г., калі немцы стаялі пад Масковй, мітрапаліт Сергій выступіў з асуджэннем тых святароў, якія, апынуўшыся ў акцпацыі, супрацоўнічалі з немцамі.... Актыўна ўдзельнічалі святары і ў партызанскім руху. На акупаванай тэрыторыі яны падчас былі адзіным звязуючым злучвом паміж насельніцтвам і партызанамі. Святары хавалі адстаўшых пры адступленні часцей чырвонаармейцаў, якія збеглі з лагероў ваеннапалонных, вялі патрыятычную агітацыю сярод насельніцтва, самі ўступалі ў шэрагі антыфашыстоўскіх атрадаў. Дзесяткі іх былі ўзнагароджаныя медалём “Партызану ВАв”. Патрыятычная работа вялася нават на акупаваных тэрыторыях. У храмах, адкрытых з дазволу немцаў, узносіліся малітвы “о богохраномой стране Россійской, властех, вождех і воінстве ея”, духавенства суцяшала скарбяшчых мацярэй і жонак словамі “пра хуткае спатканне са сваімі мужчынамі, якія вернуцца з Перамогай”. У патрыятычных казанях святары казалі пра сілу рускай зброі і рускага духу, дапамагалі найбольш бедным сем’ям, асабліва з ліку эвакуяваных.... Пачаўшы з пасланняў пастырам і вернікам, з казаняў, якія заклікалі ўсіх да абароны Айчыны і перамогах на працоўным фронце, з асуджэннем тых служыцелей культа, якая свядома перайшлі на бок ворага, Царква устанавіла штодзённыя маленні, асаблівыя малітвы і малебны аб дараванні перамогі, праводзіла агульнацаркоўны збор ахвяраванняў... Духавенства і вернікі ўдзельнічалі ў баявых аперацыях дзеючай арміі і партызанскіх атрадаў, дапамагалі партызанам. Царкоўны клір праводзіў тлумачальную і выхаваўчую працу сярод вернікаў, суцяшаў людзей, імкнуўся дабіцца еднасці, выхаваць мужнасць і патрыятызм.”[6]

Такая ідылічная карціна вымалёўваецца аўтарамі вышэйпазначаных тэкстаў: хоць у СССР і быў ціск на Царкву, але ў гады Вялікай Айчыннай вайны святары і вернікі выявіліся патрыётамі Савецкага Саюза, і вярнуўшчыся з сылак і лагероў у адзіным парыве сталі на абарону сваёй Радзімы - Савецкага Саюза, былі кулямётчыкамі, сувязнымі з партызанамі, удзельнічалі ў баявых аперацыях, збіралі грошы на армію, блішчалі медалямі “За баявыя заслугі” і “Партызану Вялікай Айчыннай вайны”, маліліся аб перамозе савецкай зброі, асуджалі тых святароў на акупаваных тэрыторыях, якія прызнавалі акупацыйную адміністрацыю і служылі ў адкрытых з дазволу немцаў (якія насамрэч хацелі разбурыць Царкву) храмах; гэтых святароў не грэбавалі, як ворагаў, забіваць савецкія партызаны, з якімі супрацоўнічалі іншыя, “патрыятычныя” святары. Савецкі ж урад, ацаніўшы такі ўнёсак Праваслаўнай Царквы ў барацьбу з ворагам, даваў дазволы на адкрыццё храмаў, выпусціў з лагерных засценкаў святароў і епіскапаў.

У падтрыманні гэткай карціны падзеяў не адстаюць і самі праваслаўныя святары і прадстаўнікі Рускай Праваслаўнай Царквы. Так, дыякан БПЦ П. Бубноў, напрыклад, сцвярджае, што хаця “ў выніку савецкай рэпрэсіўнай палітыкі да сярэдзіны 1939 г. на тэрыторыі СССР засталося каля 300 дзеючых храмаў. Дзесяткі тысяч святароў і манахаў былі рэпрэсаваныя”, але “Вялікая Айчынная вайна прынесла для Царквы новыя ўмовы існавання. Царкве было дазволена ажыццяўляць патрыятычнае служэнне, аказваць матэрыяльную дапамогу арміі... Прайшла сустрэча І.Сталіна з мітрапалітамі.. Да 1946 г. на тэрыторыі СССР дзейнічала каля 14 тыс. праваслаўных храмаў, дзесяткі манастыроў... Створаны ў 1943 г. Савет па справах РПЦ і апарат ягоных упаўнаважаных на месцах шмат у чым спрыялі адраджэнню Царквы”[7]. Патрыятычную пазіцыю Царквы адзначаюць і прадстаўнікі РПЦ розных узроўняў, афіцыйныя епархіяльныя сайты[8] і нават епіскап Іларыён (Алфееў), хоць і ацэньвае тагачасны савецкі рэжым як “сталінскі тэрор”, а самога кіраўніка краіны называе “дыктатарам”, пазіцыю мітр. Сергія (Старагародскага), а гэта значыць і ўсёй Праваслаўнай Царквы на неакупаванай тэрыторыі як “патрыятычную”[9]. Можна прывесці яшчэ шэраг падобных цытатаў, напрыклад, іерадыякан Серафім (Навумаў) піша: “Руская Праваслаўная Царква, змучаная, якая панесла неаднаўляльныя страты, тым не менш, выканала сваю місію, духоўна і матэрыяльна ўмацаваўшы рускі народ у ягонай барацьбе з фашызмам. Актыўная патрыятычная пазіцыя Царквы адыграла велічэзную ролю ў перамозе над Нямеччнай і ейнымі хаўруснікамі”[10], ці Б. Якеменка: “Патрыятычная пазіцыя Царквы, яе падтрымка дзяржавы ў барацьбе з фашызмам прывялі да таго, што дзяржаўная палітыка ў дачыненні да Царквы пачынае змяняцца””[11]. Праілюстраваць жа гэтую пазіцыю прыкліканая фотавыстава “Патрыятычнае служэнне Царквы” ў Менскім музеі Вялікай Айчыннай вайны.

Усё ж, трэба адзначыць, што ў такое гладкай карціне, дзе Царква толькі і робіць, што ўмацоўвае патрыятычныя пазіцыі Савецкай дзяржавы, бракуе мноства фарбаў. Калі гэтыя фарбы, схаваныя пад алейнымі прамовамі сённяшняга часу, праступяць і выявіцца, што “патрыятычнае служэнне” ці “служэнне Хрысту”, Царква выконвала ўсё ж не зусім так, як хацелася б сучасным ідэолагам, то гэтая карціна мала-памалу разбурыцца і ўнясе шэраг непаразуменняў паміж такімі блізкімі сёння беларускім рэжымам і Беларускай Праваслаўнай Царквой.  

Царква ў СССР: вынікі “бязбожнай пяцігодкі”

Сапраўды, падобным чынам сітуацыя магла б выглядаць з “таго боку мяжы”, на той тэрыторыі Савецкага Саюзу, куды не ступаў бот жаўнераў вермахту, якая ўсю яшчэ знаходзілася пад уладай бальшавікоў, тых, дзякуючы якім са шмат тысячаў храмаў, святароў і епіскапаў на 1939 г. на тэрыторыі Савецкага Саюзу ў выніку шэрагу мерапрыемстваў уладаў па барацьбе з Царквой засталося каля 100 дзеючых храмаў (на 170 млн. насельніцтва) і ўсяго 4 дзеючых епіскапы; з іх на тэрыторыі Савецкай Беларусі - ніводнага, бо апошні афіцына дзеючы праваслаўны храм у Бабруйску быў закрыты ўлетку 1939 г., і функцыянавалі толькі дзве нелегальныя катакомбныя царкоўныя супольнасці - у Магілёве і Гомелі[12], і цягам наступных двух год - да сярэдзіны 1941 г. афіцыйна богаслужэнні не спраўляліся ва Ўсходняй Беларусі нідзе[13].

Думаю, вельмі няцяжка здагадацца, куды падзелася духавенства і актыўныя царкоўныя дзеячы таго часу. Тое, што адбывалася ў Савецкім Саюзе ў дачыненні да Царквы, пачынаючы з 1917 г. і аж да вайны, страшна апісаць.

Даследнікі ганенняў на Царкву вылучаюць у даваенным перыядзе некалькі хваляў рэпрэсіяў, у выніку якіх колькасць святароў і храмаў скарачаецца ў дзесяткі разоў. Для тэрыторыі Беларусі ў гэтым працэсе было некалькі асаблівасцей - у часы кастрычніцкага бальшавіцкага перавароту Беларусь знаходзілася пад нямецкай акупацыяй, у прыфронтавай зоне, за некалькі год 1917-1921 гг. у ёй змянілася некалькі рэжымаў, акупацыяў і дзяржаваў. У Расеі ж з 1918 па 1922 гг. ішла грамадзянская вайна.

Ужо адразу пасля рэвалюцыі на падуладных бальшавікам тэрыторыях пачала праводзіцца палітыка аддзялення Царквы ад дзяржавы. Найбольш ганенні тут набылі эканамічную і палітычную форму: Царква страціла свой статус, а таксама і шмат маёмасці. Яшчэ ў 1917 г. у сферы ўплыву апынуліся Магілёўская, большая частка Мінскай і Полацка-Віцебскай, а таксама нязначная частка Літоўска-Віленскай епархіяў, дзе налічвалася 1500 праваслаўных храмаў; адразу пасля ўсталявання савецкай улады забраная была нерухомая маёмасць[14]. Патрыярх Ціхан, абраны на гэтую пасаду Памесным Саборам 1917-1918 гг., бачачы, што адбываецца ў краіне, выпускае спецыяльнае пасланне, у якім анафемацтвуе бальшавікоў, называе апошніх “бязбожнымі ўладарамі цемры веку гэтага”[15]. Бальшавікі ж абвясцілі тэрор, паводле якога епіскапы, святары, манахі і манахіні праходзілі па абвінавачанні ў “контрэвалюцыйнай” дзейнасці. Чырвоны тэрор ваеннага камунізму захапіў і падуладны бальшавікам Віцебск - тут у 1918 г. былі расстраляныя без вынясення абвінавачання тры дэлегаты Памеснага сабору[16]. У 1918 г. немцы адступаюць, але Беларусь займаюць палякі і пачынаецца савецка-польская вайна за тэрыторыю Беларусь, паводле Рыжскага міру, большая частка краіны ў 1921 г. адыходзіць да Саветаў. На гэты час на тэрыторыі Савецкай Расеі мноства святароў, епіскапаў, міранаў патрапілі ў рэвалюцыйнае гарніла, прыняўшы жорсткія здзекі і смерць; мноства іх было ў вязніцах, адкрыты першы лагер у Салавецкім манастыры. Гэтак, асноўныя абвінавачанні гэтай хвалі - “контррэвалюцыйная дзейнасць”, а таксама “супраціў адабранню царкоўных каштоўнасцей”, якія, карыстаючыся нагодай голаду ў Паволжы, праводзіла бальшавісцкая ўлада. Толькі за адзін 1922 г. па пытанні каштоўнасцей па судзе было расстраляна больш за 8 тыс. духоўных асобаў[17],. У Савецкай Беларусі было абрабавана 1445 праваслаўных храмаў[18].

Інспіраваны ГПУ абнаўленцкі раскол прынёс новыя пакуты Царкве: духавенства і вернікі раздзяліліся на “ціханаўцаў” і “абнаўленцаў”, апошнія атрымлівалі падтрымку ад савецкай улады, якой яны выказвалі поўную лаяльнасць. Вялікая колькасць храмаў па ўсім Савецкім Саюзе адыйшла абнаўленцам; у Беларусі ж - дзякуючы аўтарытэту мітр. Мельхіседэка (Паеўскага) і абвяшчэнню ў 1922 г. аўтаноміі Беларускай Царквы на большай частцы Беларусі да 1927 г. ўдавалася супрацьстаяць абнаўленству. Аднак у Гомельскай і Віцебскай епархіях, якія спачатку не ўваходзілі ў склад Савецкай Беларусі, адпаведна не ўваходзілі і ў структуру аўтаномнай Беларускай Царквы, абнаўленства досыць пашырылася. Ганенні і высылкі перацярпелі тыя, хто супрацьстаяў абнаўлеству. На 1927 г. у заключэнні знаходзіцца 117 епіскапаў.

У такіх умовах мітрапаліт Сергій - намеснік Даглядчыка Патрыяршага прастолу - выпускае вядомую “Дэкларацыю”, якая таксама раздзяліла Царкву. З 1927 г. рэпрэсіі нарастаюць, галоўным чынам супраць тых епіскапаў і святароў, якія не прызнаюць Дэкларацыю і не пераходзяць на пазіцыю лаяльнасці да савецкага ладу. У Царкве наспявае раскол - дэкларацыю не прызнаюць мноства епіскапаў; таксама і Карлавацкая Царква за межамі СССР; у Беларусі нязгодныя з Дэкларацыяй абвяшчаюць аўтакефалію пад кіраўніцтвам еп. Філарэта Раменскага. Руская Праваслаўная Царква (За мяжой) ахарактарызавала палажэнні, выкладзеныя ў “Дэкларацыі” як своеасаблівую ерась “сергіянства”, вакол гэтага дакумента вядзецца шмат дыскусій, але факт застаецца фактам: прынятая зыходзячы з таго, каб спыніць масавыя рэпрэсіі, Дэкларацыя, у сваю чаргу, становіцца інструментам рэпрэсіяў, а пасля 1927 г. рэпрэсіі супраць Царквы і веры ў Савецкім саюзе значна ўзрастаюць.

Новая хваля рэпрэсіў пракацілася ў сувязі з калектывізацыяй - разбурэннем сялянскіх гаспадарак і стварэння гаспадарак калектыўных, якая супала з масавым арыштам кіраўнікоў і прыхільнікаў іасіфлянскага руху “непамінаючых” (г.зн. тых, хто не памінаў Мітр. Сергія, лічачы, што той узурпаваў уладу ў Царкве, а таксама не прызнаючы ягоную Дэкларацыю). У 1929 г. антырэлігійная прапаганда - а Царква разглядалася як перашкода на шляху калектывізацыі - набывае вялікія маштабы, храмы закрываюцца: калі напярэдадні калектывізацыі ў Беларусі было 1123 храмы, то ў 1932 г. іх колькасць становіцца каля 500[19], у т.л. 573 храмы “былі перададзеныя пад культурныя і гаспадарчыя патрэбы”[20]; сотні святароў і дзесяткі тысячаў міранаў былі высланыя за межы Беларусі, змешчаныя ў канлагеры, расстраляныя, на думку свят. Ф. Крываноса “масавыя арышты святароў сталі заканамерным вынікам праводзімай бальшавікамі палітыкі па рабаванні сялянства... Царкоўны клір не мог не пацярпець..., бо вобраз жыцця сельскага пастыра неадрыўна звязаны з усім ладам сялянскажа жыцця, і калі ў корані падрываўся гэты лад, у вёсцы не заставалася месца і для святара”[21]. Любая місіянерская ці дабрачынная дзейнасць святарам забаранялася,[22] а калі яны такую дзейнасць праводзілі, ім выстаўлялася абвінавачанне ў “антысавецкай агітацыі”, галоўным чынам “антысавецкасць” заключалася ў супрацьстаянні антырэлігійнай прапагандзе, крытыцы калектывізацыі, а тых, хто перапісваўся са сваякамі ў Заходняй Беларусі ў складзе Польшчы, - за “нелегальную сувязь з польскім бокам на глебе шпіянажу”. І ў разгар гэтых ганенняў у 1930 г. Мітр. Сергій дае інтэрвію, у якім заяўляе, што “Ганенняў на рэлігію ў СССР ніколі не было і няма... Так, сапраўды, некаторыя цэрквы закрываюцца. Аде адбываецца гэтае закрыццё не з ініцыятывы ўладаў, а з жадання насельніцтва... Рэпрэсіі, якія ажыццяўляюцца савецкім урадам у дачыненні да вернікаў і святароў, выкарыстоўваюцца да іх зусім не за іх рэлігійныя перакананні, а ў агульным парадку, як і да іншых грамадзян за розныя супрацьпраўныя дзеянні.”[23] Такая пазіцыя мітр. Сергія прывяла да таго, што многія святар Полацка-Віцебскай епархіі не паміналі яго за богаслужэннем[24].

У 1933 г. пачаліся мерапрыемствы, якія прывялі да грандыёзнага фізічнага вынішчэння Царквы на тэрыторыі Савецкага Саюзу, яны атрымалі назву “бязбожнай пяцігодкі”, мэтай якой на тэрыторыі Беларусі стала закрыццё ўсіх цэркваў. Дагэтуль шырока распаўсюджанае меркаванні, што знішчыць усе цэрквы і ўсіх святароў удалося толькі ў Албаніі, але і ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы ўдалося дасягнуць такога “поспеху”. Арыштаваныя з 1933 г. галоўным чынам расстрэльваліся без суда і следства. Аршыты ж 1937-1938 гг. былі безумоўным смяротным прысудам - амаль ніхто са святароў, аршытаваных тады, не застаўся жывы[25]. Абвінавачанні 1930-х гг. тычыліся часта нейкіх неіснуючых контррэвалюцыйных ці паўстанцкіх арганізацыяў, што дазваляла прыцягваць да вышэйшай меры адказнасці - расстрэлу - людзей цэлымі дзесяткамі і нават сотнямі, як, напрыклад, гэта было ў выпадку “контррэвалюцыйнай кулацкай паўстанскай арганізацыі “Партыі вывалення сялян””, по справе аб якой было прыцягнута 110 чалавек, 100 з іх было расстраляна[26], альбо справа аб царкоўна-паўстанцкай арганізацыі “Іезуіт”, па якой праходзіла 79 чалавек[27]. Шэраг царкоўных дзеячаў (усяго 200 чалавек, з іх больш за 30 святароў) праходзілі па справе “контррэвалюцыйнай арганізацыі “Беларуская Аўтакефальная Царква””, у тым ліку кіраўнік БПЦ Філарэт (Раменскі)[28]. Біяграфіі многіх заканчваюцца 1937 г. ці 1938 г., далей “няма звестак”.

Маштабы катастрофы, якая адбылася ў дачыненні да Праваслаўнай Царквы ў Савецкім Саюзе, нават цяжка сабе ўявіць. Святар А. Іёнаў, адзін з місіянераў на Пскоўшчыне, калі трапіў туды ў 1941 г. з Прыбалтыкі, адзначыў: “Агромнічты край ... быў даўно пераўтвораны савецкай уладай у царкоўную пустыню”[29]. У статыстычным плане ў 1939-1940 гг. сітуацыя са святарамі і прыходамі ў Савецкім Саюзе крыху выпраўляецца - да яго ў выніку пакта Молата-Рыбентропа далучаюцца заходнія тэрыторыі, дзе знаходзіцца каля 3 тыс. праваслаўных храмаў, у параўнанні са 100, якія засталіся на тэрыторыі Савецкага Саюза.

Калі ўзяць Пскоўскую вобласць, пра якую далей пойдзе гаворка, то ў 1939-1940 гг. апошнія храмы ў Пскове і бліжэйшых яго ўездах былі закрытыя, у гэтай вобласці не засталося амаль ніводнага святара і ніводнай царквы, са 1200 храмаў засталося да 1941 г. усяго два[30].

Царква ў Заходняй Беларусі і Прыбалтыцы: далучэнне да Савецкага Саюзу

Заходняя Беларусь у складзе Польшчы, куды яна ўвайшла паводле ўмоваў Рыжскага міру 1921 г. пасля заканчэння савецка-польскай вайны, мела спачатку тры праваслаўныя епархіі - Віленскую, Гарадзенскую, а таксама Пінскую і Палескую; цэнтр жа праваслаўнай Царквы ў Польшчы знаходзіўся ў Варшаве; і пад ціскам польскіх уладаў, якія праводзілі палітыку апалячвання, кіраўніцтва Царквы бярэ курс на аўтакефалію пад кіраўніцтвам арх. Георгія (Ярашэўскага) і еп. Дыянісія (Валяндзінскага), кіраўніцтва ж беларускіх епархій гэтаму працэсу супрацьстаяла, чым выклікала ганенні на сябе з боку польскага ўраду - епіскапы былі пазбаўленыя сваіх кафедраў.

Пасля абвяшчэнне аўтакефаліі Польскай Праваслаўнай Царквы яе ўзначаліў арх. Дыянісій, які прызначыў лаяльных да польскіх уладаў і кіраўніцтва царквы епіскапаў на тры беларускія кафедры; у 1924 г. Канстанцінопальскі Патрыярх выдае Праваслаўнай Царкве ў Польшчы томас аб дараванні аўтакефаліі, тым самым прызнаючы і легітымнасць дзеянняў арх. Дыянісія і легітымнасць аўтакефаліі Праваслаўнай Царквы ў Польшчы.

Тым часам польскія ўлады праводзілі шэраг мерапрыемстваў супраць Праваслаўнай Царквы, якая пазбавілася значнай часткі сваіх храмаў, якія раней былі рыма-каталіцкімі ці ўніяцкімі. У 1934 г. палякамі быў створаны канцлагер у Бярозе-Картузскай, дзе ўтрымліваліся ў т.л. праваслаўныя святары і міране, якія супрацьстаялі паланізацыі. Тым не менш, у Варшаве дзейнічаў багаслоўскі факультэт, а ў Вільні - Віленская семінарыя. Усяго на тэрыторыі Заходняй Беларусі і Холмшчыны налічвалася больш за дзве тысячы праваслаўных храмаў[31].

У выніку Пакту Молатава-Рыбентропа да 25 сакавіка 1939 г. Заходняя Беларусь адыйшла да Савецкага Саюзу. Многія жыхары Беларусі, якія пакутавалі ад дзеянняў польскай дзяржавы, радаваліся свайму вызваленню. Аднак ужо ў верасні было забіта некалькі праваслаўных святароў, у т.л. а. Мікалай Нядзвецкі з Навагрудку[32], прот. Андрэй Куц[33], іяр. Яўграф Буко[34] і інш. Да 22 чэрвеня 1941 г. было арыштавана 53 святары, 10 з іх пазней вызвалілі, 37 зніклі і 6 памерлі ці былі расстраляныя[35]. Тым не менш, у межах трох епархіяў існавала каля 800 храмаў[36]. Усе новадалучаныя тэрыторыі былі падпарадкаваныя Маскоўскаму Патрыярхату (Прадстаяцель Праваслаўнай Царквы ў Польшчы быў арыштаваны гітлераўцамі), іх узначаліў мітр. Панцеляіман (Ражноўскі). Віленскі край адыйшоў да Літоўскай Рэспублікі і Віленская епархіі аб’ядналася з Каўнаскай. Такім чынам, мы бачым, што ў за такі кароткі прамежак часу савецкім уладам не ўдалося правесці гэтакае ж маштабнае - суцэльнае - знішчэнне царкоўнага жыцця на новадалучаных тэрыторыях, хаця спробы распаўсюдзіць поспехі “бязбожнай пяцігодкі” далей на Захад мелі месца.

Што тычыцца Прыбалтыкі, то яна далучаецца да Савецкага Саюзу паводле таго ж Пакту, але ў 1940 г. Праваслаўныя Цэрквы, што існавалі ў трох прыбалтыйскіх рэспубліках на той час знаходзіліся ў падпарадкаванні Канстанцінопальскага Патрыярхату. У Латвіі пасля забойства мітр. Яна (Помера) у 1936 г. кіраўніцтва Праваслаўнай Царквы ў Латвіі абвесціла аб пераходзе ў Канстанцінопальскі Патрыярхат, прадстаўнікі якога высвецілі для Латвіі двух епіскапаў-латышоў. Пасля далучэння Латвіі да СССР Праваслаўная Царква была далучаная да Маскоўскага Патрыярхату, а прадстаяцель мітр. Аўгусцін (Петэрсан) быў вымушаны сыйсці на спачын. Праваслаўная Царква ў Эстоніі перайшла ў Канстанцінопальскі Патрыярхат яшчэ ў 1923 г. паводле адпаведнага томасу. На час ўваходжання Эстоніі ў СССР на тэрыторыі краіны было 210 тыс. вернікаў, 3 епіскапы, 156 прыходаў і 131 святар[37]; Сінод звярнуўся да Маскоўскага Патрыярхату аб захаванні аўтаноміі і ўваходжанні ў яго склад, аднак аўтаномія ЭПЦ захаваная не была, а ў 1941 г. Эстонскай Праваслаўная Царква ўвайшла ў склад Балтыйскага Экзархату з цэнтрам у Вільні. Як мы ўжо адзначалі, на той час Віленскі край уваходзіў у Польшчу і, адпаведна, Праваслаўная Царква ў Віленскім краі таксама знаходзілася ў складзе ППЦ; аднак мітр. Элеўфер (Богаяўленскі), які пратэставаў супраць гэтай аўтакефаліі, быў змешчаны ў польскую турму, пасля вызвалення з якой у 1923 г. і адбыў у Каўнас, дзе ўзначаліў Праваслаўную Царкву ў Літве, якая складалася з 22 тыс. праваслаўных, што было крыху больш за 1% насельніцва Літвы[38]. Епархія знаходзілася ў кананічным падпарадкаванні Маскоўскаму Патрыярхату, мітр. Элеўфер быў яго паслядоўным прыхільнікам. У 1939 г. да Літвы адйшоў Віленскі край, і мітр. Элеўфер распаўсюдзіў на яго сваю юрысдыкцыю. Аднак, пасля далучэння Літоўскай Рэспублікі да СССР, Віленскі мітрапаліт памірае і на яго месца прызначаецца новы іерарх - Сергій (Васкрасенскі), які становіцца на чале ўсяго Балтыйскага Экзархату і з імем якога звязаная дзейнасць Пскоўскай Праваслаўнай місіі ў гады вайны.

Царква на акупаваных тэрыторыях 1: Пскоўская місія і яе ацэнка ў сучаснай Расіі  

Пасля нападу ў 1941 г. гітлераўскай Нямеччыны на Савецкі Саюз нямецкім войскам удалося досыць хутка акупаваць тэрыторыю Беларусі і Прыбалтыкі, большая частка якіх 1 верасня 1941 г. увайшлі ў створаны акупацыйнымі ўладамі Рэйхскамісарыят Остланд. Далей на Ўсход групы войскаў “Поўнач” і “Цэнтр” дайшлі да Ленінграда і рухаліся ў бок Масквы; такім чынам пад уладай немцаў апынулася не толькі яшчэ нядаўна вольная Прыбалтыка, але і тэрыторыі ўласна савецкія - у прыфронтавай паласе.

Пасля таго, як Прыбалтыка была захопленая немцамі, кіраўнікі былых аўтаномных Праваслаўных Цэркваў Латвіі і Эстоніі Аўгусцін (Петэрсан) і Аляксандар (Паўлюс) выступілі з ініцыятывай вяртання сваёй юрысдыкцыі і аўтаномнасці царкоўных арганізацый[39]. У адказ на гэта Экзарх Сергій прыняў шэраг мераў - не толькі датычна Прыбалтыкі, але і Беларусі, адну з першых задачаў ён бачыў прызнання яго немцамі як легітымнага кіраўніка Праваслаўнай Царквы ў Осталандзе, а таксама недапушчэння аднаўлення аўтакефаліі Праваслаўных Цэркваў на гэтай тэрыторыі, пра што ён наўпрост кажа ў мемарандуме “Заўвагі аб становішчы Праваслаўнай Царквы ў Остландзе”: “Было б дзіўна, калі б у Остландзе існавалі чатыры побач стаячыя праваслаўныя Царквы - Беларуская, Літоўская, Латвійская і Эстонская.”[40].

Такім чынам, з аднога боку, Сергій (Васкрасенскі) усімі сіламі стараўся захаваць арганізацыйную еднасць з Маскоўскім Патрыярхатам, пры гэтым праводзіў палітыку, супрацьлеглую свайму цёзку - Мітр. Сергію (Старагародскаму); хаця, магчыма, ягоная палітыка была ідэнтычная таму, што зараз завецца словам “сергіянства”, проста скіраваная яна была на супрацоўніцтва з гітлераўскімі акупацыйнымі ўладамі, такім чынам, рознілася толькі форма. Балтыйскаму Экзарху ўдалося пераканаць немцаў у сваім антыкамунізме і адмежавацца ад “патрыятычнай пазіцыі” Маскоўскага Мітрапаліта. Па словах Дз.Паспялоўскага: “Гэтае знаходжанне паміж молатам і накавальняй, неабходнасць выбару паміж двух зол - хаўрус з ворагам унутраным супраць ворага знешняга ці наадварот - былі невырашальнай трагедыяй рускага народу па абодву бакі фронту цягам вайны. А Царква, як і цягам усёй рускай гісторыі, была з народам і таксама не магла вырашыць гэтае супярэчанне. Самым яркім сімвалам гэтай дылемы была гісторыя двух Сергіяў (будзем называць іх Сергій-старэйшы - местаблюсціцель і Сергій-малодшы - прыбалтыйскі экзарх). Сергій-старэйшы ў першы ж дзень вайны цвёрда стаў на бок барацьбы з ворагам знешнім; але яго бліжэйшы сябра і прадстаўнік у Прыбалтыцы, мітрапаліт Сергій-малодшы (Васкрасенскі) застаўся ў Рызе, заняўшы пазіцыю часовага хаўрусу з ворагам знешнім супраць ворага ўнутранага - камунізму”[41].

У жніўні 1941 г. Мітр. Віленскаму Сергію ўдаецца дамовіцца з вайсковым камандваннем і накіраваць на паўночна-заходнія абшары праваслаўную місію, цэнтрам якой становіцца Пскоў, які і дае місіі імя - Пскоўская. Як піша адзін з ужо цытаваных вышэй удзельнікаў кампаніі свят. А. Іёнаў у сваіх “Запісках місіянера” - перад удзельнікамі місіі адкрылася сапраўдная царкоўная пустэча. Ва ўсёй Пскоўскай вобласці да 1941 г. з 1200 засталося ўсяго 2 дзеючых храма. Былая “праваслаўная зямля” ніякім чынам не ішла ў параўнанне з Прыбалтыкай, дзе праваслаўе не было ў большасці, дзе такой колькасці храмаў ніколі і не было, але там Царква не падверглася такім ганенням, як у Савецкай Расеі, а ў Літве нават атрымлівала дзяржаўную падтрымку, у т.л. фінансавую.

Звернемся да колькасных дадзеных місіі: у жніўні 1941 г. у Пскоў прыехалі першыя 15 святароў з Латвіі, у 1942 г. у місіі налічвалася 77 святароў, якія абслугоўвалі 200 прыходаў, а да студзеня 1944 г. у місіі было 175 святароў. Да 1944 г. на Паўночным Захадзе Расеі было адкрыта 470 храмаў[42], у місіі вялася асветніцая і дабрачынная праца. Адкрытым застаецца пытанне - наколькі шчыльна супрацоўнічалі ўдзельнікі місіі з акупацыйнымі ўладамі; а таксама як ацэньваць дзейнасць місіі па адкрыцці храмаў, у той час, як з боку кіраўніцтва Рускай Праваслаўнай Царквы прагучалі словы асуджэння ў бок тых святароў, што дзейнічалі пад акупацыяй з дазволу нямецкіх уладаў - было прынятае “Асуджэнне здраднікаў веры і бацькаўшчыне”[43], якое называла “юдавай здрадай” вітанне фашызму, і заклікала ўсіх да “патрыятычнай” пазіцыі.

Якая ж пазіцыя магла быць “патрыятычнай” ці “здрадніцкай” з гледзішча ўдзельнікаў пскоўскай місіі? Калі паглядзець біяграфіі святароў, то можна пабачыць, што многія з іх нарадзіліся на тэрыторыі Прыбалтыкі, і адпаведна, толькі ў 1940 г. апынуліся ў Савецкім Саюзе. Яны бачылі злачынствы Савецкай дзяржавы ў дачыненні да Праваслаўнай Царквы, таму ў любым выпадку ўспрымаць Савецкі саюз як “патрыю”, “бацькаўшчыну” яны не маглі. З іншага боку, наколькі можна апраўдаць супрацоўніцтва з фашыстамі? Само па сабе атрыманне дазволу на дзейнасць не “цягне” на супрацоўніцтва. Аб’ектыўна і відавочна тое, што ўдзельнікі місіі аказвалі клопат ваенна-палонным, займаліся дабрачыннай дзейнасцю, у злачынных аперацыях акупантаў не ўдзельнічалі. Паводле ўспамінаў удзельніка Місіі прот. А. Іёнава, стаўленне ўдзельнікаў Місіі да на нямецкіх акупантаў было такім: “З боку нямецкіх уладаў ніякіх інструкцыяў спецыяльнага ці спецыфічнага харатару Місія не атрымала... Я добра ведаў настрой членаў Місіі. З немцамі мы ўсе лічыліся паводле прынцыпу “з двух зол выбірай меншае”. Што немцы - зло, ніхто з нас не сумняваўся. Ні ў каго з нас не было, вядома, ніякіх сімпатыяў да заваёўнікаў “жыццёвай прасторы” нашай радзімы. Глыбокае спачуванне да гаротнага народу, нашых братоў па Веры і па крыві, - вось што напаўняла нашыя сэрцы”. [44] Відавочна, што супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладамі насіла вымушаны характар, ніхто з ўдзельнікаў Місіі не раздзяляў ідэалогіі нацызму, і што таксама важна, не ўхваляў карных аперацыяў, прынамсі, сведчанняў аб такіх выпадках знайсці не атрымалася. Адзінае, што ставіцца ў віну мітр. Сергію і святарам Пскоўскай місіі - гэта абвяшчэнне на малебне шматгоддзя Адольфу Гітлеру і называнне яго вызваліцелем ад бальшавізму; таксама прыводзяцца адзінкавыя прыклады выдавання ўдзельнікамі Місіі партызанаў[45] (якія, у сваю чаргу, не аднойчы праводзілі карныя аперацыі супраць святароў). Праўда, ёсць яшчэ сведчанні прот. М. Лапіцкага, што імкнучыся супрацьдзейнічаць аўтакфеаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы, мітр. Сергій (Васкрасенскі) разам са сваімі паплечнікамі “пачалі акцыю фізічнага знішчэння беларускага незалежніцкага духавенства рукамі немцаў. У першую чаргу расейскія царкоўныя колы склалі правакацыйны данос немцам на а. прот. А.Каўша”[46], быў зарыштаваны немцамі і сам прот.М. Лапіцкі, аднак у адрозненне ад Каўша, які быў растраляны гестапа, ён быў выпушчаны. “Віленскай” версіі датрымоўваўся і сын прот А. Каўша - прот. Святаслаў[47], а таксама гіст. І. Касяк[48]. Цяжка праверыць гэтую версію, бо, напрыклад, паводле меркавання іншых даследнікаў, адной з імаверных версіяў гібелі прот. Каўша - абвінавачанне яго ў забароненым праз немцаў хрышчэнні і вянчанні габрэяў[49].

У той час, як тэрыторыю, на якой дзейнічала Пскоўская Місія, паступова пачалі займаць савецкія войскі, частка духавенства адступала разам з немцамі. Тыя ўдзельнікі Місіі, якія засталіся ў Савецкай Расеі, падвергліся рэпрэсіям. Так, кіраўнік Місіі свят. К. Заяц (Карл Закіс) быў асуджаны за “здраду радзіме” і за “злачынную дзейнасць сумесна з насельнікамі Пскоўска-Пячорскага манастыра на карысць немцаў” да 20 гадоў ППК і 5 гадоў пазбаўлення правоў з канфіскацыя маёмасці, загінуў у зняволенні ў Карагандзінскім канцлагеры, рэабілітаваны ў 1956 г[50]. Прот. С. Яфімаў, начальнік Унутранай Місіі (на тэрыторыі Прыбалтыкі) быў арыштаваны ў Рызе, за “антысавецкую дзейнасць” асуджаны спачатку да растрэлу, але прысуд заменены на 10 год папраўчых прац у лагеры, адкуль у 1955 г. ён быў выпушчаны па амністыі[51]. Псаломшчык А. Пермінаў, супрацоўнік-справаводца Пскоўскай Місіі, асуджаны на 15 год, памёр у канцлагеры ў 1950 г.[52] Браты-святары Міхаіл і Мікалай Трубяцкія, арыштаваныя і змешчаныя ў канцлагеры, з якіх выйшлі і служылі пазней у Латвіі[53]. Прот. М. Жунда, начальнік канцэлярыі Пскоўскай Місіі, паводле справы “Пскоўскай Духоўнай Місіі, Ленінград, 1945” быў арыштаваны і асуджаны на 20 год, дзе загінуў ад сухотаў[54]. Усяго ў Сінодзіку Пскоўскай Місіі[55] утрымліваецца 306 імёнаў, многія з удзельнікаў былі рэпрэсаваныя ў пасляваенны час, эмігравалі, ці працягвалі служыць, лёс вялікай колькасці - невядомы. Паводле К. Абознага на Захад 1944 г. выехала прыкладна 15-20 чалавек, 60-65 засталіся на радзіме і былі рэпрэсаваныя ў 1944-1952 гг., засталіся на радзіме і не рпадвергліся рэпрэсіям - 80-85 чалавек[56].

Актуальнасць Пскоўскай Місіі ў Расеі павялічылася пасля выхаду на экраны фільма У. Хаціненікі “Поп”, прататыпам галоўнага героя якога паслужыў свят. А.Іёнаў. Акрамя гэтага, у навуковых колах інтарэс да Місіі быў выкліканы выхадам працы К. Абознага “Гісторыя пскоўскай праваслаўнай місіі 1941-1944 гг.”[57], М. Шкароўскага “Крыж і свастыка. Нацысцкая Нямеччына і Праваслаўная Царква”[58] і інш.

Меркаванні ў расейскім грамадстве датычна тэмы Пскоўскай Місіі значна раздзяліліся: місію ацэньваюць як негатыўна, так і пазітыўна, але і пазітыўныя ацэнкі часта адрозніваюцца паводле матывацыі. Спачатку закранем негатыўныя.

Асабліва выдзяляецца меркаванне іг. Дамаскіна (Арлоўскага), члена Сінадальнай камісіі па кананізацыі, які на пытанне журналістаў “Церковного вестніка”: “Існуе меркаванне, што святары, якія служылі ў гады Другой сусветнай вайны на акупаванай тэрыторыі і потым былі арыштаваныя за супрацоўніцтва з немцамі як здраднікі Радзімы, пацярпелі за веру” - дае вельмі адназначны адказ: “Усе арыштаваныя за супрацоўніцтва з немцамі ў гады Вялікай Айчыннай вайны наўрад ці могуць называцца пацярпелымі за веру - перш за ўсё таму, што, прыступаючы да святарнаслужэння на акупаванай немцамі тэрыторыі, многія з іх мусілі даваць падпіску пра супрацоўніцтва са службамі бяспекі фашысцкай Нямеччыны і праводзіць варожую сваёй радзіме лінію, а ў некаторых выпадказ і даносіць... Якое ж можа быць праслаўленне людзей, якія ўсталі на бок акупантаў? Цяжка ўявіць, каб хтосьці з нашых падзвіжнікаў і святых, якія аддалі перавагу служэнню Богу перад самой каштоўнасцю свайго жыцця, як напрыклад а. Ян Кранштацкі, стаў бы членам Пскоўскай місіі і раз’езным місіянерам пад кіраўніцтвам уладаў фашысцкай Нямеччыны... Няма кошту, які б можна было б заплаціць за грэх.”[59] І факт застаецца фактам - ніводзін з удзельнікаў Пскоўскай Праваслаўнай Місіі, які пацярпеў (часам аж да смерці) у пасляваенныя гады, не быў кананізаваны ў ліку пакутнікаў ці вызнаўцаў.

Пасля выхаду ўжо згаданага фільма “Поп” пачалі раздавацца шматлікія галасы супраць Пскоўскай Місіі: напрыклад, журналіст Міхаіл Трафіменкаў называў удзельнікаў Місіі: “Місію цяжка апраўдаць”, “Місіянеры здрадзілі і краіне, і царкве”, “Гэтыя святары - штатныя ідэалагічныя супрацоўнікі Рэйху”[60], падобныя ж думкі выказвае і свят. В. Булатаў: “Ганебная старонка Пскоўскай праваслаўнай місіі мусіць быць зусім забытая”[61].

Як ужо адзначалася, досыць пазітыўную ацэнку Місіі яе крытыкі звязваюць з асобай спачылага Патрыярха Аляксея ІІ, які сам паходзіў з Эстоніі, а ягоны бацька свят. Міхаіл (Рыдзегер) таксама займаўся дзейнасцю пад акупацыяй. Цытата з кнігі Патрыярха Аляксея ІІ стала прадмовай да Пахвальнага слова рускім місіянерам у Сакнт-Пецярбургскіх епархіяльных ведамасцях 2002 г.: “Харызматычныя вынікі Пскойскай місіі сталіся вельмі важнымі для пасляваеннага ўзнаўлення Рускай Праваслаўнай Царквы. З удзячнасцю ў сэрцы мы ўспамінаем самаадданае служэння працаўнікоў Місіі, да нашага глыбокага смутку, для большасці іх зацятая праца ў славу Божую скончылася трагічнымі рэпрэсіямі, якія на іх абрынуліся”[62]. У Санкт-Пецярбургскай епархіі найбольш зроблена для прызнання вычыну пскоўскіх місіянераў, шмат у чым дзякуючы працам гісторыка М.Шкароўскага і прот. Г. Мітрафанава. Ва ўжо згаданым “Ухвальным слове” прыводзяцца таксама меркаванні гісторыкаў В. Аляксеева і Ф. Ставру, што Пскоўская Праваслаўная Місія па сваёй значнасці можа быць названая “другім хрышчэннем Русі”: “Менавіта Пскоўская Праваслаўная Місія апынулася самым буйным і самым добра арганізаваным і прынёсшым шматлікі добры плён рухам святароў, прычэтнікаў і міранаў, якія працавалі ў славу Божую на вялізнай прасторы Паўночнага Захаду Расеі”[63]. Найбольш станоўчыя моманты дзейнасці Пскоўскай Місіі, якія адзначаюцца ва “Ўхвальным слове”, гэта тое, што Мітр. Сергію ўдалося супрацьстаяць дзеянням прыхільнікаў аўтакефаліі і захаваць еднасць з Рускай Царквой, а таксама тое, што гэта была менавіта Місія апостальскага служэння, у адрозненне ад Беларусі і Ўкраіны, дзе царкоўнае жыццё аднавілася ў форме епархіяў; адзначалася таксама важнасць знаходжання святароў пад пагрозай нацыскага ці партызанскага пераследу, што яны дзейнічалі насуперак незадаволенасці і схаванаму супрацьдзеянню нямецкіх акупацыйных уладаў; больш за тое, Місія не стала прыладай кантролю над рускімі людзьмі, а наадварот, вяртаючы іх да Царквы, умацоўвала і падтрымлівала ва ўмовах акупацыі. Але ж, безумоўна, галоўным плёнам місіі стаў уласна рэлігійны - вяртанне людзей у царкву, наладжванне царкоўнага жыцця там, дзе яно было практычна разбуранае. Удзельнікі місіі, у т.л. мітр. Сергій, непрыхавана называюцца пакутнікамі за праваслаўную веру, а іх дзейнасць - подзвігам, хаця арыштаваныя і асуджаныя яны былі ў пасляваенны час і ім інкрымінавалася “супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладамі”. Намаганнямі Санкт-Пецярбургскай епархіі быў падрыхтаваны і Сінодзік духавенства, якое служыла ў гады вайны на прыходах Паўночнага Захаду[64], які распачаўся вершам з канону Святым новым пакутнікам і вызнаўцам Расейскім (варыянт РПЦЗ): “О, новыя пакутнікі, якія ўчынілі подзьвіг насуперак злосці бязбожных...”[65]. Сінодзік утрымлівае 306 імёнаў, але не ўдалося знайсці сведчанняў, каб хтосьці з гэтага спісу быў кананізаваны Рускай Праваслаўнай Царквой у чыне новых пакутнікаў ці вызнаўцаў Расійскіх; няма звестак і пра тое, каб сама Санкт-Пецярбургскай епархія кананізавала дзеячаў Пскоўскай місіі ў ліку мясцовашанаваных.

Падобным чынам пра Пскоўскую місію і дзейнасць мітр. Сергія (Васкрасенскага) выказваецца і Дз. Паспялоўскі, называючы апошняга Сергіем-малодшчым, гарачым прыхільнікам Мітр. Сергія (Старагародскага), адпаведна “старэйшага”, якім “малодшы” быў накіраваны ў Прыбалтыку ў 1940 г. для вяртання Латвійскай і Эстонскай Цэркваў з Канстанцінопальскага Патрыярхату ў Маскоўскі. Як заслуга мітр. Сергія (Васкрасенскага) Паспялоўскім згадваецца таксама яго здольнасць захаваць Прыбалтыку пад Маскоўскім амафорам, а ягоная прычынай яго гвалтоўнай смерці - вернасць абранаму ў 1943 г. Патрыярху Сергію; пра святароў Пскоўскай Місіі адгукаецца як пра “апосталаў-асветнікаў”[66].

Да пазітыўных ацэнак далучаецца і святар І. Салаўёў, які лічыць, што станоўчымі момантамі дзейнасці мітр. Сергія (Васкрасенскага), які заняў адкрытую антыкамуністычную пазіцыю, была яго здольнасць захаваць Цэрквы ў Прыбалтыцы ў еднасці з Маскоўскім Патрыярхатам, тады як у Эстоніі і Латвіі былі спробы адраджэння аўтакефаліі ў складзе Ўсяленскага Патрыярхату. Васкрасенскі ўпэўніў немцаў, што Маскоўскі лепей[67], асуджаць жа мітр. Сергія за супрацоўніцтва з немцамі, гэта значыць разважаць па-сталінску: “А былі людзі, як мітр. Сергій (Васкрасенскі), якія не хацелі ні тых, ні іншых. Ні камунізму, ні нацызму, таму што гэта былі два таталітарныя рэжымы. Але ішла вайна, і ў гэтых умовах кіраўніцтва Экзархату было вымушанае ісці на кампрамісы. Членам місіі даводзілася лічыцца з нямецкай уладай, павінавацца ёй. Яны прынялі нямецкую ўладу як рэчаіснасць, як факт... Менавіта зыходзячы з гэтай рэчаіснасці і варта разглядаць Пскоўскую місію - подзьвіг праваслаўнага святарства ў ваенны час, якое здолела паміж двума дыктатарамі з антыхрысціянскай сутнасцю зрабіць сваю справу - пасці народ Божы.... Калі казаць пра плён, адкрыццё Пскоўскай місіі спрыяла рэлігійнаму адраджэнню на паўночным захадзе Расеі.”[68] У іншым артыкуле Ілля Салаўёў адзначае: “Пскоўская праваслаўная місія ... пакінула пра сябе ўдзячную памяць. Аднак у нашай краіне ўдзельнікаў місіі доўгі час называлі “здраднікамі Радзімы” і нават “ворагамі Царквы”, якія пайшлі ва “ўслужэнне” нацыстам[69].

Ёсць і найбольш паслядоўныя апалагеты Пскоўскай місіі. Сярод іх - прот. Г. Мітрафанаў, які ў артыкуле “Калабарацыянізм ці царкоўнае адраджэнне?”[70], называе дзейнасць Пскоўскай місіі “новым Хрышчэннем Русі”, а рускае праваслаўнае духавенства не пайшло па шляху “здрады Радзіме”. Гэтую пазіцыю ён адстойвае і ў апрацаванае версіі гэтага артыкула, змешчанага ў кнізе “Гісторыя Расеі. Забароненыя тэмы”[71], варта адзначыць, што пра захаванне Прыбалтыкі пад юрысдыкцыяй Маскоўскага Патрыярхату ён адгукаецца нейтральна, засяроджваючы ўвагу менавіта на дзейнасці Пскоўскай місіі.

Найбольш поўныя даследаванні Пскоўскай місіі і Царквы пад акупацыяй былі зробленыя М. Шкароўскім[72] і К. Абозным[73]. Калі К. Абозны лічыць, што Місія была адказам царкоўнага кіраўніцтва на стыхійнае адраджэнне рэлігійнасці на тэрыторыі Паўночнага-Захаду і не была інспіраваная немцамі; мітр. Сергій (Васкрасенскі) не быў ні прасавецкім, ні пранямецкім епіскапам; ягоная смерць - гэты вынік хрысціянскай цвёрдасці і адданасці Царкве; кіраўніцтва Пскоўскай місіі вымушанае было ўваходзіць у кантакт з акупацыйнымі ўладамі, каб дзейнічаць легальна; абодва рэжымы - і савецкі, і нямецкі - былі таталітарнымі і антычалавечымі; служэнне Пскоўскай місіі не пераследавала мэтаў акупацйнага рэжыму, стасункі з ім у кіраўніцтва і членаў місіі былі даволі няпростымі; сур’ёзным довадам аб нясправдлівасці абвінавачанняў супрацоўнікаў місіі ў шпіёнскай дзейнасці на карысць немцаў - гэта іх рэабілітацыя савецкай уладай у 1956 г.. М.

Шкароўскі ў сваіх даследаваннях вялікую ўвагу надзяляе асобе мітр. Сергія (Васрасенскага), а таксама яго здольнасці захаваць еднасць з Маскоўскім Патрыярхатам, у той час, як на тэрыторыі Беларусі і Ўкраіны ствараліся аўтакефальныя і сепаратысцкія царкоўныя структуры; лічыць, што на Паўночным Захадзе Расеі была найбольш спрыяльная, у параўнанні з іншым рэгіёнамі, сітуацыя. Ён таксама прыводзіць розныя меркаванні, чаму мітр. Сергій застаўся ў Рызе, у т.л. і што ён гэта рабіў паводле задання НКУС. Шкароўскі мяркуе, што версія аднога з кіраўнікоў савецкай разведкі П. Судаплатава аб кантактах некаторых святароў і самога Васкрасенскага з савецкай разведкай[74].

Яшчэ далей ідуць А.Сегень, В. Васільева і дыяк. У.Васілік. Даследніца В. Васільева ў артыкуле “Свае ці чужыя: да пытання аб рэлігійным жыцці на часова акупаванай тэрыторыі”[75], якая шмат у чым паўтарае высновы Шкароўскага, абапіраючыся на сведчанні таго ж П. Судаплатава і інш., яна выказвае меркаванне, што прыходскае жыццё Пскоўскай місіі праходзіла пад падвойным катролем - акупацыйных уладаў і савецкіх партызанаў; святары ж Пскоўскай місіі былі ў няведанні таго, што ўрэшце рыхтуе для Царквы фашысцкі рэжым, у планах якога было яе вынішчэнне; ну і безумоўна, важным было захаванне падпарадкавання Прыблатыкі Маскоўскаму Патрыярхату.

Дыякан У. Васілік адзначае, што “многія святары, апынуўшыся на акупаванай тэрыторыі, актыўна змагаліся супраць нямецкіх захопнікаў”, у т.л. збіралі грошы на будаўніцтва царкоўнай танкавай каліны “Дзмітры Данскі”, аказвалі дапамогу партызанам, у т.л. прыводзіць выпадак, апісаны М. Шкароўскім са свят. Аляксеям Кібардзіным, які “дапамагаў партызанам”, прычым гэтая дапамога апісваецца такім чынам, што сведчыць пра “энтузіязм” святара: “Прыйшлі десяць партызанаў, папрасілі хлеба і папярэдзілі, што іх наведанне трэба захоўваць у таямніцы. Святар аддаў ім увесь хлеб. Праз тры тыдні партызаны прыйшлі зноў на чале з камісарам атраду, які папярэдзіў а. Аляксея, што ён і далей не гаварыў у казанях пра рэспрэсіі святароў у 1930-я гг. і не заахвочваў мясцовых жыхароў хрысціць “дарослых дзяцей” 7-10 год і старэй... У гэты раз партызаны папрасілі таксама сабраць і перадаць ім у прызначаны час 6 тыс. руб., што а.Аляксей і зрабіў”[76]. Васілік прыводзіць таксама вялікую колькасць сведчанняў аб адзінкавых святарах, якія на акупаванай тэрыторыі маліліся за перамогу Чырвонай Арміі”. Выдзяляе патрыятычную і прасавецкую пазіцыю і пазіцыю “беспрынцыпных калабарантаў”. Патрыятычная платформа - “Расія “адзіная і непадзельная”. Трэцяя - “своеасаблівая патрыятычная пазіцыя і тых святароў, хто не падтрымліваў непасрэдна партызанаў і не ўключаўся ў падпольную работу. Асабліва гэта справядліва для гісторыі Пскоўскай місіі. У т.л. абапіраючыся на мемуары Судаплатава. Нельга асэнсаваць з гледзішча звычайнага калабарацыянізму. Высновы: “РПЦ імкнулася захоўваць кананічную еднасць і патрыятычную пазіцыю, якая магла праяўляцца па-рознаму... Большасць святароў імкнулася захоўваць лаяльнасць савецкай уладзе, нягледзячы на лютыя перадваенныя ганенні, падтрымліваючы лінію патрыяршага местаблюсціцеля мітр. Сергія. Значная частка тых святароў, якія спачатку падтрымалі нямецкую ўладу зрабілі гэта, зыходзячы з жадання ўзнаўлення дарэвалюцыйнай Расеі - “вялікай і непадзельнай”[77].

А. Сегень, паводле кнігі якога і быў зняты фільм “Поп”, наогул лічыць, што шмат у чым Пскоўская Праваслаўная Місія супрацоўнічала з савецкай разведкай, прыгадвае аперацыю “Паслушнікі”, святароў-падпольшчыкаў, і мяркуе, што Экзарх Сергій Васкрасенскі дзейнічаў паводле задання НКУС[78]. Таму не дзіўна, што святар у фільме “Поп” выйшаў практычна савецкім патрыётам, адмаўляючыся адпяваць паліцаяў, і спавядаючы савецкіх партызанаў.

На самой справе, у царкоўнай свядомасці дзякуючы шэрагу фактараў, стаўленне да Пскоўскай місіі было дастаткова пазітыўным, аднак каб прымірыць гэтае ўсхваленне місіянераў у гады акупацыі з строгай вызначанай “патрыятычнай” ідэалагічнай пазіцыяй, характэрнай для расейскай дзяржавы, якая любыя альтэрнатыўныя візіі гісторыі разглядае як замах на дзяржаўныя інтарэсы Расеі, узнікае патрэба “дадаць” патрыятычных фарбаў у вобраз місіянераў, стварыць апалогію царкоўных дзеячаў, каб не было небяспекі, што іх, а таксама ўсю Царкву, залічаць да акупантаў. Такая стратэгія прымірэння - на гэты раз з рэжымам савецкім - нараджае таксама гісторыі “навяртання Сталіна” альбо візітаў да яго Мітрапаліта Гор Ліванскіх у час вайны, механізм такой “апалогіі” Сталіна цікава раскрывае святар Г. Эдэльшэйн[79].

Царква на акупаваных тэрыторыях 2: Праваслаўная Царква ў акупаванай Беларусі

У 1941 г. немцы хутка акупавалі ўсю тэрыторыю Беларусі і падзялілі яе паміж рознымі адміністратыўнымі адзінкамі: Беласток і Горадня былі далучаныя да Ўсходняй Прусіі; Берасце, Пінск, Гомель - да Генеральнага камісарыяту Ўкраіны; уся астатняя тэрыторыя Беларусі - да Остланду у т.л. Вільня да Літоўскай генеральнай акругі, Дзвінск - да Латвійскай генеральнай акругі, а астатняя Беларусь разам са Смаленшчынай і часткай Браншчыны ўтварала Беларускую генеральную акругу, якая, у сваю чаргу, была падзеленая на цывільную і вайсковую зоны (на захад ад р. Бярэзіна). На чале Белрутэніі быў пастаўлены гаўляйтэрам В. Кубэ.

Беларускі праваслаўны царкоўны цэнтр меўся быць створаны ў Менску, горадзе, дзе царква была вынішчаная цалкам яшчэ пры Саветах і дзе не было структураў Праваслаўнай Царквы, і як мы ўжо згадвалі, богаслужэнняў ва ўсёй Ўсходняй Беларусі не святкавалася. Так апісвае ва ўспамінах арх. Апанас (Мартас) свой прыезд у Менск: “У Менску ўсё мяне цікавіла. Бо я прыбыў у забароненую краіну, якая для ўсіх нас на захадзе была быццам казачнай краінай, адкуль ніхто ня мог прабрацца ні да нас, ні ад нас туды.”[80]

Немцы не перашкаджалі адкрыццё праваслаўных цэркваў у Беларусі, аднак ва Ўсходняй Беларусі, а таксама ў цэнтры Белрутэніі - Менску - усе святары былі знішчаныя і храмы зачыненыя, таму ў Менск прыехалі святары і епіскапы з Віленшчыны (часта выціснутыя адтуль Мітр. Сергіем (Васкрасенскім) і Заходняй Беларусі.

Першым разам з немцамі прыехаў іераманах Уладзімер (Фінькоўскі), якога немцы разглядалі як “свайго” чалавека[81], і яму быў дадзены карт-бланш на адкрыццё прыходаў і прызначэнне святароў. Аднак вельмі хутка праваслаўныя кананічныя епіскапы ўзялі царкоўнае адраджэнне ў свае рукі, што, аднак было складана, бо як піша Мартас: “Сумная карціна з’явілася перада мною ва ўсёй галізне і нішчымніцы. Місіянерстваваць у такіх умовах было складана. Да таго ж у царкоўныя справы ўмешваліся беларускія актывісты, людзі не рэлігійныя, а, можа быць, і бязбожнікі.”[82]

У выніку дзейнасці беларускіх нацыянальных колаў Мітр. Панцеляіман (Ражноўскі), які быў вядомы сваімі прарасейскімі поглядамі яшчэ з польскіх часоў, быў адхілены ад кіравання епархіі, як і пры садзейнічанні тых самых колаў у яго на пачатку атрымалася дамовіцца з немцамі пра прызнанне менавіта яго главой Праваслаўнай Царквы ў Беларусі, пры ўмове прыняцця аўтакефаліі. Такі дакумент быў выдадзены нямецкімі ўладамі ўжо ў кастрычніку 1941 г. Была створаная часовая Мітрапалітчая Ўправа Царквы, у склад якой увайшлі Мітрапаліт, а таксама святары Язэп Балай, Мікалай Лапіцкіі Іван Кушнер[83].

У Беларусі на той час дзейнічалі два епіскапы - сам Панцілейман і яго вікарый Венедыкт (Бабкоўскі), быў хіратанізаваны і яп. Філафей (Нарко), якому болей сімпатызавалі беларускія нацыянальныя колы. У 1942 г. адбыўся сабор епіскапаў на якім быў прызначаны статут Царквы, яна была падзеленая на шэсць епархіяў: Віцебска-Полацкая (еп. Афанас (Мартас), урэшце прыехаў на Наваградскую кафедру), Гарадзенска-Беластоцкая, Мінска-Вілейская (Мітр. Панцялейнман), Магілёўска-Мсціслаўская (еп. Філафей), Наваградска-Баранавіцкая (еп. Веніямін Навіцкі з Палтаўскай кафедры, але ён такі не прыехаў) і Смаленска-Бранская (еп. Сцяфан (Сеўба)), пазней была адкрытая і Гомельска-Мазырская[84]. На саборы была таксама прыняты зварот[85] да Паместных Цэркваў з просьбай прызнання аўтакефаліі, якая хоць і была абвешчаная, але мелася быць спраўджанай толькі пасля прызнання з боку Памесных Цэркваў.

Місіянерскую дзейнасць фактычна ўзначаліў жыхар Жыровіцкага манастыра архім. Серафім (Шахмуць), які разам са святаром Рыгорам Кударэнкам абыйшлі мноства паселішчаў па дарозе з Жыровічаў у Менск, збіраючы прашэнні ад вернікаў з просьбай адкрыцця прыходскіх цэркваў, служылі, у 1942 г. яны наведалі Віцебск, Сянно, Оршу, Быхаў, Жлобін, Магілёў, Гомель, Бабруйск і інш[86].

Няпроста пад акупацыяй складаліся ўзаемаадносіны святарства з савецкімі партызанамі. Паводле даследчыцы С. Сіловай за час вайны партызанамі было забіта 42 праваслаўныя святары[87]. Рэпрэсавалі святароў і немцы, і ўзброеныя сілы Арміі Краёвай.

Калі параўнаць пазіцыю Праваслаўнай Царквы ў Беларусі з Праваслаўнай Царквой у Прыбалтыцы, то беларускія іерархі і святары, пайшоўшы на аўтакефалію і ў 1944 г. асудзіўшы пад ціскам нямецкага кіраўніцтва абранне Патрыярха Сергія; тым не менш, у якіх атрымлівалася ўстрымлівацца ад прапагандзісцкай дзейнасці на карысць немцаў, ухваляць іх палітыку; у той час, як Мітр. Сергій (Васкрасенскі), утрымліваючы еднасць з Маскоўскім Патрыярхата і адмовіўшыся прызнаць нелігітымнасць абрання Маскоўскага Патрыярха, актыўна выступаў з усхваленнем гітлераўскай акупацыі. У той самы час, многія расейскія даследнікі менавіта пазіцыю Сергія (Васкрасенскага) вызначаюць як патрыятычную, беларускіх жа “аўтакефалістаў” усякім чынам абвінавачваюць у раздрабленні Царквы.

У выніку дзейнасці “аўтакефалістаў” за чатыры гады ва Ўсходняй Беларусі аднавілі сваю дзейнасць 306 праваслаўных храмаў, а сан святара прынялі 213 чалавек, былі адкрытыя пастырскія курсы[88].

Пасля таго, як у 1944 г. Беларусь зноў апынулася пад савецкай уладай, многія царкоўныя дзеячы, у т.л. і епіскапат, апынуўся ў эміграцыі, многіх, хто застаўся на Радзіме, закранулі рэпрэсіі, асабліва тых, хто быў блізка да архі. Філафея (Нарко), а таксама благачынных[89]: арх. Серафім (Шахмуць) (пра яго ніжэй), свят. Рыгор (Кударэнка), прот. Мікалай Ясінскі (пра яго ніжэй), свят. Ян Строк[90] (у час вайны - настаяцель Барысаўскага сабору, у час баёў за Барысаў прытуліў 75 дзяцей сірот, уратаваў ім жыццё, арыштаваны ў 1944 г. і ў 1945 г. асуджаны за “здраду радзіме і натысавецкую агітацыю” да 5 год ППК, вызвалены ў 1949 г., вярнуўся на Беларусь, служыў на Смаеншчыне, пасля адмовы супрацоўнічаць з дзяржбяспекай забаронены ў служэнні, пасля адмовы аб аднаўленні сану ў 1959 г. выехаў у Польшчу, пастрыжаны ў манаства з імем Іосіф, быў ігуменам Яблачынскага манастыра ў Польшчы, выехаў у ЗША, служыў у прыходах у юрысдыкцыі Канстанцінопальскага Патрыярхату), прот. Канстанцін Шашко[91] (жанаты на сястра арх. Філафея (Нарко), настаяцель царквы св. Марыі Магдаліны ў Менску, у 1944 г. асуджаны да 10 год ППК, пасля вызвалення вярнуўся ў Беларусь), прот. Іосіф Голуб (арыштаваны ў 1944 г., асуджаны ў 1945 г. за “антысавецкую агітацыю” да 5 год ППК, вярнуўся на радзіму ў 1949 г., пасля 1952 г. лёс невядомы), свят. Антоні Зубовіч[92] (у час вайны служыў у Мікалаеўскай царкве ў Лагойску, арыштаваны ў 1945 г., асуджаны ў 1947 г. за “супрацоўніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі” і як “член БНС” да 7 год ППК, пасля этапавання ў Іркуцкую вобласць лёс невядомы), прот. Матфей (Крыцук), прот. Платон Сліж[93], свят. Яўстафій Баслык[94] і Павел Кірык[95] (асуджаныя ў 1951 г. за “удзел у антысавецкай арганізацыі” да 10 год ППК, а. Платон быў забіты пасля вызвалення, а. Яўстафій вызвалены ў 1956 г. і служыў на розных прыходах СССР, а. Павел пасля вызвалення ў 1956 г. служыў на розных прыходах у БССР), свят. Мікалай Цясельскі[96] (у час вайны служыў настаяцелем у Аляксандра-Неўскай царкве, арыштаваны ў 1944 г. і асуджаны ў 1945 г. за “антысавецкую агітацыю і служэнне святаром у час нямецкай акупацыі” да 8 год ППК, пасля вызвалення з ГУЛАГа працаваў інжынерам) і інш.

Вялікую працу па збіранні інфармацыі аб рэпрэсаваных святарах правёў свят. Фёдар Крыванос, ён сабраў матэрыялы для кананізацыі на 23-х святароў Мінскай епархіі, далей ягоная праца была пашыраная, і да яе далучыліся і свят. У. Гарыдавец з Віцебскай епархіі, і свят. Дз. Первій з Бабруйскай епархіі. У 1999 г. двое святароў, якія пацярпелі ў пасляваенны час - Серафім (Шахмуць) ці цяпер Серафім Жыровіцкі[97] (абвінавачваўся ў “актыўным супрацоўніцтве з СД”, “пасобніцтве нямецкім акупантам”, асуджаны на 5 год ППК і загінуў у зняволенні) і прот. Мацвей Крыцук[98] (абвінавачваўся ў прыналежнасці да Беларускай Народнай Самапомачы - адзінай легальнай дабрачыннай арганізацыі пад акупацыяй, арыштаваны ў 1950 г., загінуў у зняволенні) - былі кананізаваныя Сінодам БПЦ, а ў 2000 г. - Архіярэйскім Саборам РПЦ. Пры гэтым, менавіта святы новы пакутнік Серафім Жыровіцкі ўзначальвае сабор новых пакутнікаў беларускіх. Імаверна, што гэта адзіныя ва ўсёй РПЦ святыя т.зв. “калабаранты”, якія былі кананізаваныя.

Да двух згаданых вышэй святых у 2007 г. далучыўся вызнаўца веры Ўладзімер Елянеўскі[99], які быў актыўным царкоўным дзячам у час акупацыі, удзельнічаў у з’ездзе Полацка-Віцебскай епархіі і быў абраны членам царкоўна-прыходскага цэнтру, рэпрэсаваны ён быў яшчэ ў 1930-я гг., пасля вайны - быў юрыстам Мінскага епархіяльнага ўпраўлення.

Па словах свят. Фёдара (Крываноса) да кананізацыі ў ліку мясцовашанаваных святых таксама рыхтуюць і Мітрапаліта Панцялеймана (Ражноўскага), які кіраваў Беларускай Праваслаўнай Царквой у час Вялікай Айчыннай вайны[100]. Бабрускай епархіяй таксама актыўна вядзецца праца па падрыхтоўцы да кананізацыі[101] прот. Мікалая Ясінскага[102] (у гады вайны - настаяцель Екацярыненскага сабору на Нямізе (у Менску), святар царквы Св. Сафіі ў Бабруйску, арыштаваны ў 1944 г. у Менску, разам з дыяканам Мікалаем Драгуном паводзе пастановы калегіі НКВД за “супрацоўніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі” і за “антысавецкую дзейнасць” прысуджаны да 10 гадоў ППК, загінуў у зняволенні). Наогул, Камісія па кананізацыі Бабруйскае епархіі знайшла матэрыялы на 90 рэпрэсаваных святароў, 12 з якіх пацярпелі менавіта ў пасляваенны час за арганізацыю царкоўнага жыцця пад акупацыяй. Апроч ужо згаданага свят.Мікалая (Ясінскага) гэта свят. Аляксандар Антанікоўскі[103] (арыштаваны ў 1944 г., асуджаны за “супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладамі да 3 год ППК, далейшы лёс невядомы), Свят. Мікалай Гурыновіч[104](арыштаваны ў 1945 г. і асуджаны за “супрацоўніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі і антысавецкую дзейнасць” да 20 гадоў ППК, вызвалены ў 1956 г. з Варкуцінскага канцлагера, служыў на розных прыходах у СССР), свят. Ігар Зелязняк[105] (арыштаваны ў 1945 г. і асуджаны за “ўдзел у антысавецкай контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай арганізацыі” да 10 гадоў ППК, вызвалены і пэабілітаваны яшчэ ў 1947 г. - большасць святароў толькі ў паслясавецкі час, служыў на розных прыходах Беларусі). Паводле падлікаў дыяк. Паўла Бубнова[106] на падставе Даведніка Маракова[107], з 1944 па 1948 г. у Беларусі было рэпрэсаваная 78 святароў і царкоўна-служыцеля, часта пад абвінавачаннем супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладам.і

Як мы бачым, нават на афіцыйным царкоўным узроўні, шмат у чым, вядома, дзякуючы дзейнасці прот. Фёдара Крываноса, нястомнага працаўніка дзеля ўслаўлення новых пакутнікаў і вызнаўцаў, памяць некаторых дзеячаў у гады акупацыі, а таксама ў даваенны час, была ўшанаваная праз кананізацыю. Стаўленне да Вялікай Айчыннай вайны ў айца Фёдара (такое ж стаўленне выказваюць і многія іншыя святары і царкоўныя дзеячы сучаснай Беларусі, тым больш, што многія з “масцітых” святароў і прафесароў - спадкаемцы пастырскіх курсаў ваенных часоў, асабіста знаёмыя з вызнаўцамі і пакутнікамі, якія служылі пасля вызвалення з лагероў у розных мясцінах Беларусі): вайна - з’яўлялася пакараннем за грахі богаадступніцтва і менавіта вайна і пакуты ў час вайны дазволілі царкве адрадзіцца, у першую чаргу, пад акупацыяй, а потым - і ў самім Савецкім Саюзе[108]. Важнай асаблівасцю з’яўляецца і падыход да нямецкай акупацыі і ролі немцаў у адраджэнні Царквы, тут а. Фёдар ад пачатку заяўляе, што фашысты не меоі ніякіх сімпатыў да Царквы, а ў сваёй палітыцы кіраваліся толькі меркаваннямі палітычнага характару. З асуджэннем прот. Фёдар ставіцца і да абвяшчэння аўтакефаліі БПЦ, якое, паводле ягонага меркавання, адбылося пад ціскам немцаў і нацыяналістычных беларускіх колаў[109]. Магчыма, ягоная пазіцыя звязана з тым, што, як мы бачылі вышэй, даследнікі гісторыі Царквы з Расеі да пытання абвяшчэння аўтакефаліі ставяцца вельмі балюча. Тым не менш, дзякуючы працы прот. Крываноса, былі кананізаваныя некалькі святароў-пакутнікаў, якія належалі да Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, абвешчанай у 1927 г. пад кіраўніцтвам мітр. Філарэта (Раменскага), якая, зноў жа паводле меркавання а. Фёдара, была імаверна ліквідаваная ў 1935 г., але, цалкам выдае на тое, што была знішчаная фізічна ў 1939 г. Сярод іх у саборы новых пакутнікаў - святары Ўладзімер Хіраска (памёр у 1932 г.), Пётр Грудзінскі (расстраляны ў 1930 г.), Валерыян Навіцкі (расстраляны ў 1930 г.), Ян Вячорка (расстраляны ў 1933 г.), Уладзімер Хрышчановіч (расстраляны ў 1933 г.), Міхаіл Навіцкі (забіты невядомым у 1935 г.), Сергій Радакоўскі (расстраляны ў 1933 г.), Уладзімер Талюш - усе яны на момант смерці былі клірыкамі Мінскай епархіі, на тэрыторыі якой і была абвешчаная аўтакефальная царква.

Безумоўна, царкоўныя дзеячы эміграцыі, такія, як архіеп. Афанас (Мартас), даследнікі царкоўнай гісторыі Іван Касяк і прот. Мікалай Лапіцкі, якія, да таго ж, мелі непасрэднае дачыненне да дзейнасці праваслаўнай Царквы ў Беларусі пад час акупацыі, лічаць, што абвяшчэнне аўтакефаліі было слушным шляхам, альбо не бачаць у такім абвяшчэнні нічога трагічнага, у адрозненне ад усё тых жа расейскіх гісторыкаў, для аўтакефалія - нармальная форма царкоўнага кіравання - выглядае большым злом, чым “сергіянства” - ці ад імя Сергія (Старагародскага), ці ад імя Сергія (Васкрасенскага).

У той час, як у Расеі непараўнальна больш, чым у Беларусі пашыранае шанаванне святых новых пакутнікаў і вызнаўцаў, у першую чаргу, безумоўна, царскай сям’і, але і епіскапаў, святароў і міранаў, закатаваных савецкай уладай, вядзецца вялікая даследніцая дзейнасць, дзейнічае храм на Бутаўскім палігоне, тэма новых пакутнікаў пастаянна ўздымаецца ў публіцыстыцы, у казанях, вялікае значэнне надаецца святкаванню Дня новых пакутнікаў і вызнаўцаў Расейскіх, тым не менш, практычна адсутнічае царкоўны культ шанавання святароў, якія пацярпелі за сваю дзейнасць у гады акупацыі. Аўтарцы гэтага артыкула не ўдалося знайсці звестак аб кананізацыі каго-небудзь з удзельнікаў Пскоўскай місіі. У Беларусі ж, хаця царкоўнае шанаванне новых пакутнікаў досыць слабое, у т.л. мы можам назіраць гэта ў стаўленні Царквы да Курапатаў - “беларускага Бутаўскага палігону”, які і Патрыярх Кірыл у час свайго візіту ў Беларусь у 2009 г. назваў адным з сімвалаў нашай краіны, нават нягледзячы на яскравую ідэалагізаванасць памяці аб Вялікай Айчыннай вайне, у Беларускай Праваслаўнай Царкве існуе шанаванне тых пакутнікаў і вызнаўцаў, што пацярпелі за сваю дзейнасць у гады вайны. На розных дзяржаўна-царкоўных мерапрыемствах памяць аб новых пакутніках “заціраецца”, паўтараюцца ісціны пра “патрыятычную пазіцыю царквы ў гады Вялікай Айчыннай вайны”, але на ўзроўні сапраўды царкоўнай свядомасці, памяць пра новых пакутнікаў пашыраецца і ўмацоўваецца. З аднога боку заангажаваная ў сучасную палітыку і ідэалогію Беларуская Праваслаўная Царква не выстаўляе на першае месца памяць пра ганенні савецкага часу і пра новых пакутнікаў, з іншага ж боку - у параўнанні з Расейскай Праваслаўнай Царквой у Расеі, якая ў дачыненнях з дзяржаўнай уладай характарызуецца большай свабодай, чым у Беларусі, у нашай краіне, усё ж, у справе ацэнкі дзейнасці праваслаўнай Царквы ў гады акупацыі, зроблена больш крокаў наперад. І гэта - нішто іншае, як цуд Божы.

 

[1] Мясникович М.В. Единение знания и веры - основа духовно-нравственного воспитания личности //Беларусь: государство, религия, общество. - Материалы Международной научно-практической конференции (Минск-Жировичи 7 июня 2007 г.) - Мн., 2008. - C.19-22. - C.20

[2] Коваленя А., Краснова М., Лемешонок В., Новиков с., Жилинский М., Долготович Б., Козак К. Великая Отечественная война советского народа (в контексте Второй мировой войны): Учеб. пособие для 11 кл. учреждений, обеспечивающих получение общ. сред. образования, с рус. яз. обучения с 11-летним сроком обучения / Под ред. А. Ковалени, Н. Сташкевича; Пер. с бел. яз. А. Скорохода. – Минск: Издательский центр БГУ, 2004. – 231 с.

[3] Вялікая Айчынная вайна савецкага народу (у кантэксце Другой сусветнай вайны. Курс лекцый / Новік Я.К., Новік Н.Я. - Мн.: БДУІР, 2006. - 186 с.                 

[4] http://www.istoriya.org/vav/34-tyl/95-palitychnaja-agitatsyja.html

[5] Мясникович М.В. Единение знания и веры - основа духовно-нравственного воспитания личности // Беларусь: государство, религия, общество. - Материалы Международной научно-практической конференции (Минск-Жировичи 7 июня 2007 г.) - Мн., 2008. - C.19-22. - C.20

[6] Жилинский М.Г. Русская Православнай Церковь в годы Великой Отечественной войны // Беларусь: государство, религия, общество. - Материалы Международной научно-практической конференции (Минск-Жировичи 7 июня 2007 г.) - Мн., 2008. - C.74-77. - C. 75-76

[7] Бубноў П. Административные и экономические формы борьбы с Церковью в советское время // Беларусь: государство, религия, общество. - Материалы Международной научно-практической конференции (Минск-Жировичи 7 июня 2007 г.) - Мн., 2008. - C.60-63. - С.62

[8] Гл. Выступление представителя ОМПВЦО М.В. Паршина http://www.ovco.org/2010/04/251 ; Краткая историческая справка, Чебоксарско-Чувашская епархия http://www.eparh-chb.ru/churchandsociety/kratkaya_istoricheskaya_spravka/ ;

[9] Иларион (Алфеев), еп. Гонение на веру в России. Статьи из книги “Православие” том 1. http://www.obitel.sib.ru/ilarion.html

[10] Серафим (Наумов), иеродиак. История Волгоградской епархии в советский период (1917-1991). Автореферам диссертации на соискании ученой степени кандидата богословия. -

[11] Якеменко Б.Г. Основы православной культуры. Часть III. Курс лекций для 10-11 классов. М., "Круг", 2009. - стр. 179

[12] Кривонос Ф., свящ. Белорусская Православная Церковь в ХХ столетьи. - С.71

[13] Кривонос Ф., свящ. У Бога мертвых нет. Неизвестные страницы из истории Минской епархии (1917-1939 годы). - Мн.: МФЦП. - 2007. - 240 с. - С.222

[14] Кривонос Ф., свящ. Белорусская Православная Церковь в ХХ столетьи. - С.47-48

[15] Послание Святешего Тихона, Патриарха Московского и всея Руси от 19 января 1918 г. Цит. по: Степанов (Русак) В., (диак.). Свидетельство обвинения. - Т.1. - М., 1993. - С. 110

[16] Горидовец В., иер. Витебские страстотерпцы // Минские Епархиальные ведомости. - №3 (82), 2007. - С.58-60.

[17] Подольский М., протопресв. Новые мученики российские. Сведенич о мучениках и исповедниках Русской Церкви, биографический данные о епископах и документы о внутрицерковной борьбе после 1927 г. - Т.1. - Собрание материалов. - Джорданвилль. - 1949. - С.214. - Цит. по: Степанов (Русак) В., (диак.). Свидетельство обвинения. - Т.1. - М., 1993. - С. 136

[18] Процька Т. Пакутнік за веру і бацькаўшчыну. - Мн., 1996. - С. 40 Цит. по: Кривонос Ф., свящ. Белорусская Православная Церковь в ХХ столетьи. - С.53

[19] Кривонос Ф., свящ. Белорусская Православная Церковь в ХХ столетьи. - С.66

[20] Там жа. С. 133

[21] Кривонос Ф., свящ. Новомученики и исповедники Белой Руси. - http://www.church.by/resource/Dir0176/Dir0200/Page1206.html

[22] Кривонос Ф., свящ. У Бога мертвых нет. Неизвестные страницы из истории Минской епархии (1917-1939 годы). - Мн.: МФЦП. - 2007. - 240 с. - С.118

[23] Интервью с главой патриаршей православной церкви в СССР, заместителем патриаршего местоблюстителя митрополитом Сергием и его синодом. // «Известия». 16 февраля 1930, стр. 2. http://www.krotov.info/acts/20/1930/shtric_10.htm

[24] Кривонос Ф., свящ. Очерк из истории Витебска 20-30-х гг. ХХ ст. // Витебские епархиальные ведомости. - №1(2), 2001. - С.28.

[25] Кривонос Ф., свящ. Новомученики и исповедники Белой Руси. - http://www.church.by/resource/Dir0176/Dir0200/Page1206.html

[26] Кривонос Ф., свящ. У Бога мертвых нет. Неизвестные страницы из истории Минской епархии (1917-1939 годы). - Мн.: МФЦП. - 2007. - 240 с. - С.159

[27] Там жа. С. 160.

[28] Процька Т. Старонкі гісторыі Праваслаўнай Царквы на Беларусі // Праваслаўе ў Беларусі і ў свеце. - №1, 1993. - С.66.

[29] Ионов А., свящ. Записки миссионера.- http://ricolor.org/history/pv/46/  

[30] Обозный К. http://sfi.ru/ar.asp?rubr_id=684&art_id=3301

[31] Апанас (Мартас), арх. (Антон Мартас). На ніве Хрыстовай: у пяцідзесятыя ўшодкі сьвятарства 1928-1978. - Успаміны. - Нью-Ёрк-Менск-Варшава. - 2005. - С.81.

[32] http://nn.by/index.php?c=ar&i=30867

[33] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_22112.html  

[34] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21606.html      

[35] Кривонос Ф., свящ. Белорусская Православная Церковь в ХХ столетьи. - С.96 

[36] Там жа. С.97.

[37] http://www.religio.ru/dosje/25/212.html  

[38] Серапинас В., свящ. Православная Церковь в Литве в межвоенный период (1918г. – 1939г.) - http://www.orthodoxy.lt/index.php/where,history;sub,mezvoen;sub3,77  

[39] Шкваровский М.В. Митрополит Сергий (Воскресенский) и его служение в Прибалтике и на Северо-Западе России в 1941-1944 гг. / Православие и Россия. - http://ricolor.org/history/pv/20/  

[40] Цит. по: Псковская миссия - Второе Крещение Руси. - Подготовили Филиппов А., Агафонов М. - http://www.miloserdie.ru/index.php?ss=20&s=22&id=9563

[41] Поспеловский Д. Православная Церковь в истории Руси, России и СССР. - Усебное пособие. - ББИ, М., - 1996. - С.282-283

[42] Псковская миссия. Похвальное слово русским миссионерам. - Санкт-Петербургские епархиальные ведомости. 2002 г. - выпуск 26-27.

[43] Осуждение изменников вере и отечеству. - http://www.jmp.ru/jmp/43/01-43/08.htm

[44] Ионов А. Записки миссионера. - http://www.pravoslavie.ru/smi/1867.htm  

[45] «Псковская миссия» невыполнима. - Невское время - http://www.nvspb.ru/stories/pskovskyamissianevipolnima

[46] Лапіцкі М., прот. Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква. - Даследаванні // У служэнні Богу і Беларусі.- Нью-Ёрк - Варшава. - 2005. - С. 175.

[47] Сумная гадавіна (40 гадоў з дня смерці а. Аляксандра Коўша). - Царкоўны сьветач. - №32. - 1982. - kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/harbinski/brd/uspaminy_08.htm

[48] Касяк І. З гісторыі Праваслаўнай Царквы Беларускага Народу – Нью-Йорк: БЦР, 1956.

[49] Кулажанка Л. Жыццё і пакутніцкая канчына протаіерэя Аляксандра Каўша (1884-1943 гг.) / Роля асобы ў жыцці і дзейнасці хрысціянскіх цэркваў Беларусі ў ХХ ст. - Зборнік артыкулаў па выніках цыкла семінараў у Мінскім міжнародным адукацыйным цэнтры з удзелам Беларускай Праваслаўнай Царквы, Каталіцкага Касцёлы і Саюза евангельскіх хрысціян-баптыстаў. - Мн. - 2000. С.32-36

[50] http://www.marakou.by/by/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i?id=21890

[51] Духовество Псковской Миссии (Штрихи к биографиям). - Приложение к Синодику. - Санкт-Петербургская Митрополия. - Официальный сайт. - http://www.mitropolia-spb.ru/eparhialnie-smi/eparchialnie_vedomosti/26-27/txt/sinodik_pril.php

[52] Там жа; http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii/index_26005.html

[53] Там жа

[54] Там жа. http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21874.html

[55] http://www.mitropolia-spb.ru/eparhialnie-smi/eparchialnie_vedomosti/26-27/txt/pskov_sinodik.php

[56] Псковская миссия: Церковь была с народом. - Интревью с К. Обозным. - Татьянин День. 25 марта 2010 г. - http://www.taday.ru/text/358904.html?for_print=1

[57] Обозный К.П. История псковской православной миссии 1941-1944 гг. - Москва, Издательство Крутицкого подворья, Общество любителей церковной истории, 2008. - 607 с.

[58] Шкаровский М. Крест и свастика. Нацистская Германия и Православная Церковь. - Вече. - 2007. - 526 с.

[59] Игумен Дамаскин (Орловский), член синод комиссии по канонизации. Интервью в Церковном вестнике http://www.tserkov.info/tio/?ID=4329  № 3 (352) февраль 2007

[60] Трофименков М. У трех нянек поп без глаза. - http://www.fontanka.ru/2010/04/10/001/

[61] http://vadimb.livejournal.com/394324.html  

[62] Алексий II (Ридигер), патр. Православие в Эстонии. Цит. по: Псковская Миссия. Похвальное слово русским миссионерам. - Санкт-Петербургские епархиальные ведомости. - Вып. 26-27. - 2002. - http://ricolor.org/history/pv/1/  

[63] Псковская Миссия. Похвальное слово русским миссионерам. - Санкт-Петербургские епархиальные ведомости. - № 26-27. - 2002. - http://ricolor.org/history/pv/1/

[64] Синодик Псковской Миссии - Санкт-Петербургские епархиальные ведомости. - № 26-27. - 2002. - http://www.mitropolia-spb.ru/eparhialnie-smi/eparchialnie_vedomosti/26-27/txt/pskov_sinodik.php

[65] Служба святым новомученикам и исповедникам Российским / www.krotov.info/libr_min/worship/minea_mes/novomuchen.html

[66] Поспеловский Д. Православная Церковь в истории Руси, России и СССР. - Усебное пособие. - ББИ, М., - 1996. - С.282-283

[67] http://www.pravmir.ru/cerkov-v-tylu-vraga-byla-li-pskovskaya-missiya-sozdana-specsluzhbami-germanii-i-sssr/

[68] Там жа.

[69] Соловьев И., свящ. Псковская православная миссия в годы Великой Отечественной войны. - Церковный вестник. - №6. - март 2009. - http://www.e-vestnik.ru/rubric/8/650  

[70] Митрофанов Г., прот. Коллаборационизм или церковное возрождение? // Церковный вестник. - №3. - 2005.

[71] Митрофанов Г., прот. Церковное возрождение в контексте военного конфликта двух тоталитарных режимов / Трагедия России. Запретные темы истории XX века  в церковной проповеди и публицистике / СПб: Моби Дик, 2009. - 240 с.

[72] Шкаровский М. Крест и свастика. Нацистская Германия и Православная Церковь. - Вече. - 2007. - 526 с.

[73] Обозный К.П. История псковской православной миссии 1941-1944 гг. - Москва, Издательство Крутицкого подворья, Общество любителей церковной истории, 2008. - 607 с.

[74] Шкаровский М. Митрополит Сергий (Воскресенский) и его служение в Прибалтике и на Северо-Западе России в 1941-1944 гг. - Санкт-Петербургские епархиальные ведомости. - № 26-27. - 2002. - http://ricolor.org/history/pv/20/

[75] Васильева О. Свои или чужие: к вопросу о религиозной жизни на временно оккупированной территоии. - http://www.pravoslavie.ru/arhiv/5209.htm  

[76] Василик Вл., диак. Русская Православная Церковь на Северо-Западе в 1941-1945 гг. - http://www.pravoslavie.ru/arhiv/34155.htm ; http://www.pravoslavie.ru/arhiv/34205.htm

[77] Там жа.

[78] Сегень А. Крестный путь Псковской Православной миссии. - http://www.russdom.ru/oldsayte/2007/200701i/20070110.shtml

[79] Эдедьштэйн Г. Возрождение Русской Православной Церкви по сенью свастики, серпа и молота // Записки сельского священника. - http://churchby.info/rus/601/  

[80] Апанас (Мартас), арх. На ніве Хрыстовай. - Нью-Ёрк - Менск - Варшава. - 2005. - С.83

[81] Шкваровский М. Нацистская Германия и Православная Церковь. - Москва. - 2002. - С.426

[82] Апанас (Мартас), арх. На ніве Хрыстовай. - Нью-Ёрк - Менск - Варшава. - 2005. - С.83

[83] Найдзюк Я., Касяк І. Беларусь учора і сяння. - Мн. - 1993. - С. 276

[84] Апанас (Мартас), арх. На ніве Хрыстовай. - Нью-Ёрк - Менск - Варшава. - 2005. - С.86

[85] Ліст да Канстанцінопальскага Патрыярха, прыняты Праваслаўным Ўсебеларускім Саборам 1942 г., апрабаваны Саборам Беларускіх епіскапаў у 1943 г. - http://churchby.info/rus/592/  

[86] Кривонос Ф., свящ. Жития священномучеников Минской епархии. 1-я половина ХХ века. - Мн., 2002. - С.158

[87] Силова С.В. Крестный путь. Белорусская Православная Церковь в период немецкой оккупации 1941-1944 гг. - Мн. - 2005. - С.43

[88] Кривонос Ф., свящ. Белорусская Православная Церковь в ХХ столетии.

[89] Кривонос Ф., свящ. Новомученики и исповедники Белой Руси. - http://www.church.by/resource/Dir0176/Dir0200/Page1206.html

[90] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21956.html  

[91] http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii/index_26439.html  

[92] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21921.html  

[93] http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii/index_26230.html

[94] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21549.html  

[95] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_22034.html  

[96] http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii/index_26390.html  

[97] http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii/index_26200.html  

[98] http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii/index_25865.html

[99] http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii-dadatak/index_26537.html  

[100] Крыванос Ф., свят. http://churchby.info/bel/31/

[101] Первий Д., свящ. Гонения на Православную Церковь в Восточной Беларуси. - Материалы к канонизации. - http://bobruisk.hram.by/news/20090211.html  

[102] http://www.marakou.org/en/davedniki/sviashchenniki_tom2/tom-ii/index_26495.html  

[103] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21490.html  

[104] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21785.html  

[105] http://www.marakou.org/en/davedniki/represavanyya-pravaslaynyya/tom-i/index_21908.html  

[106] http://minds.by/article/67.html

[107] Маракоў Л. Рэпрэсаваныя праваслаўныя свяшчэнна- і царкоўнаслужыцелі Беларусі, 1917—1967. Энцыклапедычны даведнік у 2-х тамах. - Мн., 2007)

[108] Кривонос Ф.. прот. Благодаря их подвигу сегодня мы имеем возможность являться участниками возрождения церковной жизни. - Интервью порталу “Царква” - http://churchby.info/rus/32/

[109] Кривонос Ф., свящ. Белорусская Православная Церковь в ХХ столетии. - Мн. - 2008. С.103- 121.

 Наталля Васілевіч

Рубрыка: