10. Архіпастырства ў Нямеччыне (1945-1950)

У Францэнсбадзе я жыў ня толькі як на курорце з сусьветнавядомай славай, але і як у манастыры - адлучаны ды ізаляваны ад вонкавага сьвету. Хоць мы ўсе жылі ў адным гатэлі, але я ні да каго не заходзіў і са сваімі ў гатэлі не сустракаўся. Кожны з нас жыў сваім жыцьцём і займаўся сваімі зацікаўленьнямі. Велічныя паркі і самотныя алеі былі маімі ўлюбёнымі мясьцінамі для адпачынку і прагулак. Такі стан рэчаў мне падабаўся і я адчуваў сябе дастаткова добра, хоць і жылося ў голадзе.

Мне здавалася, што пра маё знаходжаньня нікому не вядома і пра мяне ніхто ня ведае. Таму я быў вельмі зьдзіўлены і занепакоены, калі аднаго дня ў кастрычніку 1944 года зьявіўся да нас з Бэрліна наш агульны знаёмец П. I. Сьвірыд з запрашэньнем у міністэрства, і ён прыехаў мяне суправаджаць. Чаму і навошта ён і сам ня ведаў ці, магчыма, сказаць не хацеў. У той жа дзень уначы мы выехалі цягніком у Бэрлін. Тады іншых шляхоў не было.

Пераначаваўшы там у сваіх знаёмцам з Наваградка, спачатку ў іхняй кватэры, а потым у бамбасховішчы, раніцою я паехаў па дадзеным мне адрасе ў міністэрства. Мне трэба было зьявіцца да сп. Розэна. Прыняў ён мяне прыязна і адразу ж патэлефанаваў нейкаму генэралу, сказаў, што хоча зь ім пазнаёміць. Прыйшлі да генэрала. У кабінэце пасадзілі мяне ў фатэль, зьявіўся перакладчык, і генэрал асьцярожна і дыпляматычна пачаў размову - па якой справе я запрошаны. Увогуле, я даведаўся, што мне прапануюць пасаду вайсковага епіскапа над рускімі ды ўкраінскімі палкавымі капэлянамі пры нямецкай арміі і для гэтага даюць званьне нямецкага генэрала з усімі прывілеямі, належнымі гэтаму чыну. Я спалохаўся і ў думках зьвярнуўся да Бога з просьбай выбавіць з такога ліха. Адмовіцца я не рызыкаваў, але спадзяваўся на дапамогу Усявышняга. Да гэтага часу я толькі слухаў і маўчаў. Па-нямецку тады я размаўляў і разумеў і цяпер, у крытычны момант жыцьця, я вырашыў гаварыць сам. Да немалога зьдзіўленьня генэрала і перакладчыка, я загаварыў па-нямецку. Даведаўшыся, у чым сутнасьць справы, я сказаў генэралу, што не магу заняць прапанаваную пасаду, бо рускія і ўкраінскія вайсковыя праваслаўныя капэляны не захочуць падпарадкавацца мне як епіскапу Беларускай Царквы. Генэрал яшчэ запытаўся нешта для ветлівасьці і разьвітаўся са мною, сказаўшы: "Мы запросім Вас у бліжэйшы час, калі сфарміруюцца беларускія атрады". 3 радасьцю я выйшаў з міністэрства, дзякуючы Усёмагугнаму за выратаваньне. Я праходзіў каля рускага рэстарана "Мядзьведзь", які разьмяшчаўся ў разбураным аднапавярховым доме. Быў час абеду, і я добра пад'еў у ім, вядома, на нямецкія карткі.

Наведаў архімандрыта Гермагена (Ківачука), якога я добра ведаў яшчэ з яго студэнцкіх гадоў у Варшаве і які цяпер служыў вайсковым капэлянам пры арміі генэрала Уласава48. Пераначаваўу яго і спаўусю ноч спакойна. Уранку выехаў у Францэнсбад. Дома, пасьля прыезду. архірэі распытвалі мяне, у чым справа. Я растлумачыў ім падрабязна ўсю маю гісторыю. Мітрапаліт Панцеляймон злосна заўважыў "Вы ня мелі права адмовіцца. Ваш абавязак - бараніць радзіму". Я запытаўся толькі ад каго. Ён мне не адказаў. На гэтым нашая размова закончылася і болып не ўзнаўлялася.

Набліжаліся сьвяты Нараджэньня Хрыстова. Яшчэ болып мілітарна слабела Германія, але ўпарта абаранялася. Мы разумелі, што яе канец набліжаецца. 1944 год завяршаўся. Нечакана прыехаў да мяне малады казак з Казацкага Стану, што знаходзіўся ў Італіі, у Альпах. Ён прывёз для мяне ліст ад казацкага протасьвятара Васіля Грыгор'ева і дакумэнты на праезд па чыгунцы ў горад Талмеца да казакоў. Айцец протасьвятар паведамляў, што казацкае духавенства прызнае мяне за свайго епіскапа яшчэ з Наваградка і іншага епіскапа ня мае. Прасіў мяне прыехаць да іх у Казацкі Стан у Талмеца да Нараджэньня Хрыстова. Мне было прыемна атрымаць гэтую вестку, бо я ня ведаў нічога, дзе знаходзяцца казакі, што выехалі з Наваградка. Пра мяне яны даведаліся толькі ад мітрапаліта Серафіма Бэрлінскага.

Вырашыў ехаць да казакоў і пачаў рыхтавацца. Ня меў пры сабе архірэйскага адзеньня, але пазычыў яго ў мітрапаліта Палескага Аляксандра (Іназемцава), які ў той час жыў ў Марыенбадзе, непадалёку ад Францэнсбада. Падрыхтаваўшы ўсё неабходнае, я выехаў з прысланым да мяне казаком у Італію.

Ехалі двое сутак. У Філяху і яшчэ на адной станцыі ў гарах начавалі. Падарожжа было цікавае - сярод Альпаў, праз цясьніны і тунэлі. У некаторых мясьцінах цягнік імчаў на вялікай вышыні ўздоўж бездані. На месца даехалі ўранку. На вакзале мяне сустрэлі казакі і адвезьлі ў царкву, дзе ўжо адбывалася літургія. Царкву зрабілі ў былой залі кінатэатра, доўгай і вялікай. Вернікаў было мала.

Госьця пачалі з гонарам прымаць, спачатку ў афіцэрскім клюбе. а потым у прыватных асобаў. Казацкія афіцэры з новых і старых эмігрантаў ставіліся да мяне з павагай. За сталамі, крыху на падпітку, яны жадалі і спрабавалі гаварыць са мною пра свае перажываньні і духоўныя патрэбы. Гаварылі шчыра, некаторыя са сьлязьмі. Былі як дарослыя дзеці. Я палюбіў іх: добрыя хлопцы. Ва ўсе нядзельныя ды сьвяточныя дні я праводзіў Набажэнствы. Мне саслужылі протаіерэй В. Грыгор'еў і сьвятар У. Чаканоўскі. Былі галасісты протадыякан і добры хор.

Аднойчы атаман Даманаў павёз мяне ў аддаленую станіцу ў гарах. Там я служыў літургію і прапаведаваў. Настаяцельстваваў протаіерэй Ісідор Дзераза, украінец, які гаварыў па-руску з моцным украінскім акцэнтам. У 1950-1954 гадах я сустрэў яго ў Аўстраліі, дзе ён сьвятарстваваў, эмігрыраваўшы сюды пасьля вайны. Пазьней вярнуўся на радзіму і служыў у Крывым Рогу. Там і памёр. Атаманам гэтай станіцы быў палкоўнік Ротаў. Сваім клопатам арганізаваў ансамбаль песьні і танца. 3 нагоды нашага прыезду яны зладзілі канцэрт. Выконвалі народныя песьні выдатна. Адным з нумароў канцэрту быў танец лезгінка. Прыродныя чэркесы, яны выканалі гэты танец, як сапраўдныя артысты.

У Талмеца я наведваў казакоў у шпіталі. Там паказалі мне казакоў. зь якіх зьдзекаваліся партызаны: выкалалі ім вочы і адрэзалі языкі. Шкада да сьлёз і страшна было глядзець на гэтых няшчасных маладых людзей. Ім сказалі, хто прыйшоў іх адведаць. Яны хацелі плакаць. але замест плачу вылі. Без языкоў не маглі гаварыць.

Ваенная абстаноўка ў Казацкім Стане мне не падабалася. I я вырашыў вярнуцца ў Францэнсбад і папрасіў дапамагчы мне ў гэтым і даць суправаджэньне. Протаіерэй Грыгор'еў прасіў мяне застацца зь імі, але я абяцаў прыехаць у Талмеца на Велікодныя сьвяты. Прабыўшы там болып за месяц, паехаў у Франценсбад. Мяне суправаджалі палкоўнік Якуцэвіч, былы інспэктар беларускай арміі і мой келейнік Юлік Рымко, вядомы мне яшчэ з радзімы, і немец - маёр Р., які гаварыў па-руску. Ён выратаваў мяне ад сьмерці на зваротным шляху ноччу, калі ў цягніку мяне амаль не затапталі нямецкія салдаты пры пагрузцы ў вагон на станцыі Шпіталь (Аўстрыя). Да ўсяго наш цягнік абстралялі з кулямётаў аэрапляна цітаўскія партызаны. Аэраплян заўважылі, цягнік спынілі, і ўсе пасажыры выбеглі з вагонаў у глыбокі сьнег, схаваліся пад вялікімі елкамі. Адзін казак быў забіты ў вагоне. Мае валізкі, якія засталіся ў вагоне, былі пасечаныя кулямі, а віно, якое я вёз у падарунак за адзеньне мітрапаліту Аляксандру, зьнікла. У Францэнсбад я вярнуўся ўдала.

Незадоўга да Вялікадня прыехаў да мяне мой казацкі келейнік Юлік, каб суправаджаць мяне ў Казацкі Стан. Германія тады знаходзілася на краі пагібелі. Было зразумела, што доўга яна не пратрымаецца. Адносна паездкі да казакоўя вагаўся. Мне страшна за іхні лёс. бо яны ваявалі з камуністамі на баку немцаў. Апрача таго, мяне клікаў да казакоў архіпастырскі абавязак, як да сваёй паствы. Каб прыняць рашэньне, я прызначыў сабе пост на працягу трох дзён і пасьля яго заканчэньня служыў літургію, а потым у царкве, у алтары, кінуў жэрабя. Выпала з указаньнем ня ехаць. Другі раз кінуў. I другі раз выпала тое самае слова. Адольвала мяне спакуса: хацелася выцягнуць жэрабя з указаньнем ехаць. Паведаміў пра гэта Юліку і загадаў яму ехаць без мяне. Я напісаў ліст протаіерэю Грыгор'еву з тлумачэньнем прычыны майго непрыезду. У той самы дзень пасланец паехаў. Я маліўся пра яго шчасьлівае падарожжа. Аказалася, як той расказаў пасьля вайны, што ён цудам уратаваўся ад сьмерці па дарозе ад мяне да казакоў.

Бог захаваў мяне ад паездкі ў Казацкі Стан. Іхняя трагедыя ўсім вядомая. Ангельцы усіх казацкіх афіцэраў выдалі праз падман савецкім камуністам на сьмерць, а потым гвалтам шмат цывільных: жонак і дзяцей перадалі тым самым Саветам. Гэтая трагедыя адбылася 1 чэрвеня 1945 года. Калі б я тады быў з казакамі, і мяне маглі гвалтам перадаць Саветам.

Пасьля вайны Юлік расказваў мне, што яму было дадзенае распараджэньне ехаць зноўу Францэнсбад і перавезьці мяне ў Зальцбург. дзе для мяне падрыхтавалі вілу. Для гэтага далі яму ў дапамогу некалькі нямецкіх салдатаў для аховы і вялікі аўтобус. Яму было загадана арыштаваць мяне і вывезьці, калі я не захацеў бы ехаць у Зальцбург. Але ў гэты час фронт з захаду ўжо быў недалёка ад Францэнсбада. Юліку не ўдалося выканаць сваю місію. Ён вярнуўся ў Талмеца, а адтуль з казакамі пераправіўся праз Альпы ў Аўстрыю. Тут з казакамі расправіліся ангельцы, гвалтам перадаўшы савецкім ваенным уладам увесь штаб, афіцэраў, шмат шарагоўцаў, а таксама жанчын і дзяцей, некаторых сьвятароў. Пра гэта я ўжо згадваў у папярэдніх радках. Але гэтая выдача адбывалася ўжо пасьля заканчэньня вайны зь немцамі і акупацыі ўсёй Германіі і Аўстрыі зьвязьнікамі - Англіяй, ЗПІА, Францыяй і Савецкім Саюзам.

Я ўжо казаў пра тое, як нашая епіскапская група выехала з Францэнсбада ў Баварыю. Пасьля чатырохмесячнага туляньня, ня маючы сталага месца жыхарства, мы атрымалі ў сваё распараджэньне вялікі зручны дом у два паверхі ў гарадку Тырсгайм. Уладкавала нас туды ЮННРА (Міжнародная арганізацыя Дапамогі перамешчаным асобам). Яна ж выдала нам і харчаваньне. Зь нямецкай эканомікай мы спраў ужо ня мелі. За выключэньнем адзінага - зьбіралі ў навакольным лесе нямецкія грыбы.

Мае браты архірэі сядзелі бяз працы, сумавалі, гулялі ў карты або ўспаміналі мінулае. Я хадзіў увесь дзень па лесе ці па палях, прыгадваючы сваю Завітую, дзе я таксама бавіў час у лесе, полі і лугах. Вясковая прырода была маёй роднай стыхіяй. Апрача таго, я пачаў выдаваць тут часопіс на беларускай мове з дапамогай рататара, які атрымаў у нямецкай канцылярыі. Сваёй працай я быў задаволены. Мне здавалася, што я ўсё ж прыношу нейкую карысьць сваім суайчыньнікам. Артыкулы да часопісу сам складаў у місіянэрска-рэлігійным і маральным духу. Рассылаў іх беларусам у лягеры.

Самы сумны час - гэта зіма. Слота, холад, мароз і сьнег не дазвалялі прайсьціся. Але і сядзець у пакоі бяз спраў цэлымі днямі было невыносна. У такім настроі прайшлі зімовыя месяцы, пачатак 1946 года. Нядзелю я праводзіўу Рэгензбургу, дзе для беларусаў праводзіў Набажэнствы ў Беларускім камітэце49 і выкладаў Закон Божы ў іхняй гімназіі50 ў лягеры. На гэта я траціў тры дні на тыдзень.

Дый тое адабралі ад мяне канкурэнты - беларусыкаталікі і адзін протаіерэй. Я перадаў яму свой занятак у пачатку студзеня 1946 года. Увесну, у траўні, я атрымаў прызначэньне ад сваіх беларускіх епіскапаў абслугоўваць беларусаў, але зьбітью з панталыку беларускія дзеячы не далі мне магчымасьці выканаць сваю задачу. Я пакінуў іх і болып ужо не вяртаўся да гэтага занятку.

Беларусы мелі падставы не пускаць нас у свае цэрквы і не дазваляць духоўна абслугоўваць іх, бо іхнія архіпастыры ў лютым 1946 года аб'ядналіся зь епіскапствам Рускай Зарубежнай Праваслаўнай Царквы, да якой належаў мітрапаліт Бэрлінскі Серафім (Лядэ). Беларускія дзеячы абвясьцілі сваіх епіскапаў за гэта здраднікамі і на мітынгах і ў сваіх газэтах заклікалі нас выйсьці са складу Рускай Замежнай Царквы. 3 гэтай нагоды епіскапы Беларускай Царквы пісалі пасланьні да сваёй паствы з тлумачэньнем прычынаў, якія прывялі іх да аб'яднаньня, але тое ня мела посьпеху. Адбыўся разрыў беларускіх вернікаў на эміграцыі са сваімі епіскапамі, што не наладзілася і ў далейшым. Невялікая група беларусаў польскай арыентацыі стварыла сваю царкоўную арганізацыю пад назвай "Беларуская аўтакефальная царква"51, якую ўзначаліў украінскі епіскап Сяргей Ахоценка52, болыпасьць беларусаў пайшлі пад амафор Канстантынопальскага патрыярха і арганізавалі свае прыходы ў ЗПІА і ў Канадзе53. Беларускія епіскапы атрымалі прызначэньні на катэдры ў Рускай Зарубежнай Царкве ў розных краінах.

Мітрапаліт Анастасій, першаіерарх Рускай Зарубежнай Царквы і старшыня Архірэйскага Сыноду, склікаў Сабор епіскапаў ў Мюнхэне, які адбыўся 5 траўня 1946 года. У гэтым Саборы ўдзельнічалі беларускія і ўкраінскія аўтаномныя епіскапы, аб'яднаныя з герархамі Рускай Зарубежнай Царквы. Такім чынам, тры епіскапскія групы, незалежныя адна ад адной, аб'ядналіся ў складзе Рускай Зарубежнай Царквы. Гэтае аб'яднаньне мела на мэце болып пасьпяховае і добрае духоўнае абслугоўваньне рускіх, украінцаў і беларусаў на эміграцыі. Украінскія аўтакефальныя епіскапы трымаліся самастойна і ў ніякія аб'яднаньні не ўваходзілі. Да іх далучыліся амаль усе ўкраінцы ў лягерах ДП, а пазьней і з розных краінаў, дзе яны пасяліліся.

У Рэгензбургу я стварыў беларускі прыход у Нямеччыне, але доўга служыць у ім мне не давялося. Маё месца настаяцеля заняў протаіерэй Мікалай Лапіцкі54, які і прадоўжыў маю пастырскую працу. На сьвята Дабравесьця Прасьвятой Дзевы Марыі я служыў літургію ў царкоўнай супольнасьці ў Заўгаў на поўдні Баварыі і ўсклаў мітру на настаяцеля гэтай супольнасьці протаіерэя Ю. Альхоўскага, які належаў да Наваградзкай епархіі на радзіме. Потым я правёў Набажэнства ў горадзе Равенсбургу, дзе служыў сьвятаром протаіерэй М. Гарбацэвіч з катэдральнага сабора ў Наваградку. Адтуль мяне павезьлі ў вёску, дзе часова жыла група бежанцаў са Слоніма, якіх абслугоўваў протаіерэй А. Самойлавіч. Гэтыя тры царкоўныя супольнасьці былі маёй паствай з наваградзкай епархіі з радзімы. У сьвята Пяцідзесятніцы я служыў літургію ў горадзе Марбургу, дзе знаходзілася група студэнтаў з Наваградчыны, якія вывучалі мэдыцыну. У час літургіі яны сваім хорам сьпявалі на працягу ўсяго Набажэнства. Іх настаяцелем быў а. Барадаеў. Усюды мяне прымалі добра і з радасьцю. Я рады быў наведваць сваіх землякоў на чужыне і маліцца зь імі. Пазьней усе яны разьехаліся - хто ў Аўстралію, а болыпасьць у ЗША і Канаду.