Недакладнасці ў школьным падручніку па гісторыі

Школьны падручнік. З якой пашанай і трымценнем школьнік адкрывае яго, прадчуваючы радасць ад пазнання чагосьці новага і раней невядомага. Хіба можна сумнявацца ў тым, што ўсё, напісанае ў ім, гэта строга вывераныя навуковыя факты і дакладна сфармуляваныя азначэнні? Аказваецца, можна.

Упершыню я звярнуў на гэта ўвагу гады тры таму. Падыходзіць да мяне мая дачка – семікласніца – і пытае: “Тата, а як так можа быць, каб свяшчэннік гаварыў пропаведзь на мове, якую ён не разумее?” Я адказваю: “Канешне, такога быць не можа. Гэта ж відавочна для любога нармальнага чалавека! Адкуль у цябе такое пытанне?” Дачка прыносіць падручнік па гісторыі Беларусі і разгублена кажа: “Здаецца, так напісана ў маім падручніку… Хіба можа я чагосьці не разумею?..” Я бяру падручнік і чытаю: “Праваслаўная царква губляла сваіх прыхільнікаў і таму, што была на той час занадта традыцыйнай і не ўспрымала перамен, што адбываліся ў свеце. Нязменнай мовай пропаведзяў заставалася царкоўнаславянская, якая далёка адышла ад гутарковай і была незразумелай не толькі прыхажанам, але часта і прапаведнікам. Узровень апошніх быў у большасці не надта высокім, каб канкурыраваць з добра адукаванымі каталіцкімі святарамі”(П.А.Лойка. Гісторыя Беларусі XVI – XVIII стст. Вучэбны дапаможнік для 7 класа агульнаадукацыйнай школы з беларускай і рускай мовамі навучання. 2-ое выданне. – Мінск: Народная асвета, 2000. – С.93). Так школьны падручнік тлумачыць дзецям, чаму у XVI стагоддзі каталіцтва на Беларусі пашыралася, а Праваслаўе страчвала свае пазіцыі. Дзіўна чытаць такое ў школьным падручніку! Відаць, аўтар падручніка проста не разумее, што пропаведзь – гэта жывое слова свяшчэнніка, у якім ён тлумачыць прахажанам прачытаны тэкст Свяшчэннага Пісання або сутнасць свята. Ясна, што пропаведзь немагчыма на мове, якой не валодае прапаведнік. І вельмі дзіўна, што гісторык, аўтар школьнага падручніка, не ведае, што праваслаўныя свяшчэннікі ВКЛ у XVI стагоддзі прапаведавалі на старабеларускай мове. Што датычыць богаслужэння, то яно правілася ў праваслаўных храмах на царкоўнаславянскай мове, як і цяпер. Але нават у нашы дні нельга сказаць, што царкоўнаславянская мова цалкам незразумелая для прыхажанаў, а ў XVI стагоддзі разрыў паміж мовай праваслаўнага богаслужэння і гутарковай мовай быў яшчэ меньшы. Згадваючы пра “добра адукаваных каталіцкіх святароў”, аўтар падручніка чамусьці не паведамляе, што богаслужэнне яны правілі на лацінскай мове (так было да II Ватыканскага сабора 1963-1965 гадоў), а прапаведавалі па-польску. Узнікае пытанне: чаму ж лацінская і польская мовы аказаліся простаму люду больш зразумелымі, чым царкоўнаславянская і старабеларуская? Акрамя таго, зусім не ясна, якія іменна “перамены, што адбываліся ў свеце”, мае на ўвазе аўтар школьнага падручніка, і як, на думку аўтара, Праваслаўная Царква павінна была б на іх рэагаваць. Я не раз задаваў гэтае пытанне настаўнікам, якія выкладаюць у школе гісторыю Беларусі, карыстаючыся названым падручнікам П.А.Лойкі, але ніводны з іх не мог нічога мне адказаць. Вельмі прыкра, што ў наступных выданнях падручніка гэтыя відавочныя ляпсусы засталіся (гл., напрыклад: Лойка П.А. Гісторыя Беларусі XVI – XVIII стст. Пад рэд. канд. гіст. навук праф. П.Ф.Дзмітрачкава, канд. гіст. навук У.А.Сосны. – Мінск, 2004. – С.70)[1].

Пагартаўшы гэты школьны падручнік, я знайшоў там шмат іншых недакладнасцей. Аўтар, напрыклад, сцвярджае, што Берасцейская унія “аб’яднала праваслаўную і каталіцкую цэрквы ў адзіную грэка-каталіцкую” (С.75). Няўжо аўтар сапраўды думае, што пасля заключэння Берасцейскай уніі не толькі праваслаўныя, але і каталіцкія храмы і манастыры ператвараліся ва ўніяцкія? Так, ва ўсякім выпадку, вынікае з самога паняцця “аб’яднанне”, але на самой справе ніякага аб’яднання паміж Праваслаўнай і каталіцкай Цэрквамі не было, а была фактычна спроба ліквідацыі Праваслаўя праз яго прымусовае далучэнне да каталіцтва.

Апавядаючы пра сам працэс заключэння уніі, аўтар сцвярджае, што ініцыятарамі уніі былі два праваслаўныя епіскапы Іпацій Пацей і Кірыл Тарлецкі, іх пачынанне “было падтрымана кіеўскім мітрапалітам Міхаілам Рагозам і ўсімі астатнімі праваслаўнымі епіскапамі, за выключэннем двух”, а кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт III “даў сваё бласлаўленне на унію” (С.77-78). І зноў няпраўда. Найперш заўважу, што кароль, будучы свецкай асобай, не мог даць ніякага благаславення праваслаўным епіскапам, і таму гэтыя словы аўтара не могуць быць успрыняты сур’ёзна. Гісторык павінен абапірацца на факты і дакументы, а яны сведчаць, што не праваслаўныя іерархі, а сам кароль быў ініцыятарам уніі. Напрыклад, Жыгімонт III у сваёй грамаце ад 28 ліпеня 1595 года, дадзенай князю Канстанціну Астрожскаму, піша, што ён, як і яго папярэднікі, “працаваў над тым, каб далучыць да касцёла рымскага “людзей набажэнства грэцкага”, і, нарэшце, ён бачыць, што Бог схіліў сэрцы пастараў да таго, чаго “мы прагнулі і шукалі” (гл. зборнік “Уния в документах”, складзены Цяпловай В.А. і Зуевай З.І. – Мінск: Лучі Софіі, 1997. – С.103). У іншым каралеўскім дакуменце, датаваным 30 ліпеня 1595 года, кароль прызнаецца, што адчувае на сабе абавязак пашыраць хвалу Божую і “аб памнажэнні яе з пільнасцю старацца”, а таму ён шмат разоў (“частокроть”) “напамінаў” праваслаўным іерархам аб неабходнасці іх далучэння да каталіцтва, абяцаючы ім за адступленне ад Праваслаўя шматлікія выгады (Там жа. - С.106). Патрабуе каментарыя і паведамленне школьнага падручніка пра тое, што пачынанне Іпація Пацея і Кірыла Тарлецкага “было падтрымана кіеўскім мітрапалітам Міхаілам Рагозам і ўсімі астатнімі праваслаўнымі епіскапамі, за выключэннем двух”. Ці здагадваецца сам аўтар, колькі было “ўсіх астатніх праваслаўных епіскапаў”? Іх было таксама толькі двое!

Расказваючы далей пра Берасцейскі царкоўны сабор, які адбыўся ў кастрычніку 1596 года, аўтар школьнага падручніка справядліва адзначае, што “аднадумнасці ў поглядах на унію там не атрымалася”: “З самага пачатку сабор раздзяліўся на дзве часткі. Кожны бок застаўся пры сваіх поглядах, кідаючы адзін аднаму абвінавачванні і праклёны” (С.78). І тут патрабуюцца істотныя ўдакладненні аб колькасных суадносінах прыхільнікаў і праціўнікаў уніі. Акт аб уніі падпісалі ў Берасці ўсяго дзевяць чалавек (“Уния в документах”, с.139). А што датычыць колькасці ўдзельнікаў Берасцейскага сабора, якія захавалі вернасць сваёй Праваслаўнай Царкве і свайму народу, то іх было каля трохсот чалавек толькі аднаго духавенства, а яшчэ больш свецкіх асоб, якія прадстаўлялі самыя шырокія слаі грамадства. Так што ўніяты ў параўнанні з удзельнікамі праваслаўнага сабора выглядалі як група змоўчшыкаў. Таму і спатрэбіліся ўраду жорсткія, гвалтоўныя дзеянні для пашырэння уніі, што яна не мела падтрымкі ў народзе.

Цяпер пра абвінавачванні і праклёны. П.Лойка падае гэта так, нібы гэта была проста лаянка, абвінавачванні былі пустымі і беспадстаўнымі з абодвух бакоў. Але гэта зусім не так. Праваслаўныя тройчы запрашалі мітрапаліта і епіскапаў, якія згадзіліся на унію, да абмеркавання праблемы, да дыялога, але тыя адмовіліся ад сустрэчы і пасля трэцяга запрашэння адказалі: “Што зроблена – зроблена; ці добра, ці кепска мы зрабілі, што паддаліся рымскай веры, толькі цяпер ужо перарабіць гэта не магчыма”. Як бачым, і самі творцы уніі не вельмі задаволены сваімі дзеяннямі і прызнаюць, што пад прымусам “паддаліся рымскай веры”. Дададзім яшчэ, што нават з чыста кананічнага пункту гледжання мітрапаліт Міхаіл і ншыя епіскапы не мелі права прымаць рашэнне аб уніі, бо не мелі на гэта благаславення Канстанцінопальскага патрыярха, у юрысдыкцыі якога яны знаходзіліся.

Урэшце рэшт праваслаўны сабор асудзіў унію і пазбавіў сана епіскапаў, якія яе прынялі. Толькі і ўсяго. Ніякіх праклёнаў не было.

Уніяцкі ж сабор, са свайго боку, абвясціў адлучанымі ад Царквы тых, хто не прызнаў уніі, і пракляў кожнага з іх літаральна такімі словамі: “сам да будет проклят и дом его от Отца и Сына и Святого Духа”(Уния в документах. – С. 141, 144).

І тут варта задумацца: ад якой Царквы уніяты і католікі хацелі адлучыць праваслаўных? Ад Рымска-каталіцкай, да якой яны не належалі і не хацелі належаць? Ці ад Праваслаўнай, ад якой адышлі самі уніяты? Абвяшчаючы анафему на праваслаўных, епіскапы-здраднікі фактычна пракліналі не толькі ўсіх сваіх сучаснікаў, што не згадзіліся з імі, але і многія папярэднія пакаленні сваіх суайчыннікаў, якія былі праваслаўнымі.

Ведаючы гэта, ці карэктна гаварыць пра ўзаемныя праклёны і абвінавачванні?

Трэба аддаць належнае аўтару: ён гаворыць пра гвалтоўнае навязванне уніі ў канцы XVI і на працягу XVII стагоддзяў і пры гэтым спасылаецца на вядомыя гістарычныя дакументы, але тут жа заўважае: “Гвалтоўныя ўчынкі здзяйсняліся з абодвух бакоў” (С.79). Гэта абсалютна несправядлівыя ў дачыненні да Праваслаўнай Царквы словы, бо ні адзін гісторык яшчэ не прывёў ніводнага факта з беларускай гісторыі XVI – XVII стагоддзяў, які б сведчыў, што праваслаўныя гвалтам далучалі католікаў да сваёй Царквы. З боку праваслаўных беларусаў была толькі самаабарона супраць польска-каталіцкай агрэсіі, а самаабарона не можа атаясамлівацца з гвалтам. Бо калі Беларусь акупіравалі нямецка-фашысцкія захопнікі ў 1941 годзе, то народ таксама змагаўся супраць агрэсараў, але было б блюзнерствам сцвярджаць, што і тады “гвалтоўныя ўчынкі здзяйсняліся з абодвух бакоў”.

Разважаючы пра перадумовы пашырэння уніяцтва, аўтар сцвярджае, што пасля заключэння уніі “чыста знешне нічога не змянілася: тыя ж святары, тыя ж абрады, мова набажэнства свая, зразумелая” (С.78). З гэтымі словамі аўтара можна было б і пагадзіцца, але тут ён супярэчыць самому сабе: на с.70 аўтар піша, што царкоўнаславянская мова, якая гучала ў праваслаўных храмах, “была незразумелай не толькі прыхаджанам, але часта і прапаведнікам”, а вось пасля заключэння уніі тая самая мова раптам стала “сваёй, зразумелай”, хаця “нічога не змянілася”. Поўная адсутнасць логікі! Цвярозы чалавек так не можа напісаць... Але і гэта яшчэ не ўсё. Крыху ніжэй, на с.79, аўтар піша: “Больш таго, насуперак абяцанням, народная мова ў гэты час не стала мовай набажэнстваў. Ва уніяцкіх цэрквах загучалі польскія словы”. Узнікае пытанне: калі народная мова не стала мовай набажэнстваў, то тады якая мова была “сваёй, зразумелай”? Відаць, аўтар проста не ведае, пра што ён піша. Бо ніхто не даваў (і не патрабаваў) ніякіх абяцанняў аб увядзенні народнай мовы ў богаслужэнне. Паводле умоў заключэння уніі, мова богаслужэння не павінна была мяняцца, таксама як і абрады і каляндар. І яна сапраўды заставалася царкоўнаславянскай ад пачатку і да самага канца уніі на Беларусі ў 1839 годзе. Польская мова ўжывалася уніятамі ў справаводстве, у пропаведзях, пры навучанні дзяцей, але не ў богаслужэнні. У выніку працэсу паланізацыі духавенства і прыхаджанаў царкоўнаславянская мова станавілася менш зразумелай, але яна шанавалася як свая, родная і перашкаджала канчатковай асіміляцыі беларусаў з палякамі. Яшчэ заўважу, што на працягу ўсяго перыяду уніяцтва – ад 1596 года па 1839 год – беларуская мова ніколі не ўводзілася уніятамі ў сваё богаслужэнне, а ў пропаведзях яна ад пачатку была, але паступова выцяснялася польскай, у той час як у праваслаўных храмах беларуская мова заставалася даўжэй, бо супрацьстаянне паланізацыі ў Праваслаўі было мацнейшым. Па меры пашырэння уніяцтва ўзмацнялася і паланізацыя. Як вядома, у 1696 годзе, роўна праз сто гадоў пасля падпісання Берасцейскай уніі, беларуская мова была канчаткова забаронена для афіцыйнага ўжытку. Аўтар пра гэта чамусьці нідзе не паведамляе дзецям. Наадварот, ён сцвярджае, нібыта пазней “уніяцкія мітрапаліты ўнеслі значныя карэктывы ў сваю дзейнасць”, у выніку чаго “ва уніяцкія цэрквы ўвайшло роднае для вернікаў слова” (С.80). Няхай бы шаноўны гісторык назваў хаця б аднаго уніяцкага мітрапаліта, які рабіў якія-небудзь захады, каб замяніць польскую мову, калі яна ўжо ўвайшла ва уніяцкія цэрквы, на беларускую.

І, нарэшце, апошняя заўвага. Згадваючы пра тыя часы, калі “ва уніяцкіх цэрквах загучалі польскія словы”, аўтар справядліва адзначае: “У такой сітуацыі абарона праваслаўя станавілася патрыятычнай справай абароны народнасці, мовы, культуры” (С.79). І тут я з аўтарам абсалютна згодны. У сувязі з гэтым мне, як педагогу і патрыёту сваёй Бацькаўшчыны, хацелася б звярнуцца да П.А.Лойкі як да калегі з пытаннем: ці павінны нашы дзеці ведаць імёны тых нашых продкаў, якія супрацьстаялі польска-каталіцкай экспансіі і займаліся, як кажа аўтар, “патрыятычнай справай абароны народнасці, мовы, культуры”? Імёны герояў ці толькі антыгерояў свайго народа павінны ведаць школьнікі? Пытанні, здавалася б, рытарычныя. Але ў школьным падручніку мы знаходзім імёны толькі нашых здраднікаў – Іпація Пацея, Кірыла Тарлецкага, і нават Іасафата Кунцэвіча, які адрозніваўся асаблівай жорсткасцю і бесчалавечнасцю ў адносінах да сваіх суайчыннікаў. А чаму б не расказаць вучням, напрыклад, пра Ляонція Карповіча або Афанасія Філіповіча, якія зносілі здзекі, пакуты, пабоі, але мужна і цвёрда баранілі родную мову, нацыянальную годнасць, а таксама духоўную і культурную спадчыну нашага народа?