Рэлігійная сітуацыя ў Беларусі напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў 2006 г.

 

Перадумовы новай канцэпцыі канфесійнай палітыкі

Прыняцце новай рэдакцыі закону Рэспублікі Беларусь "Аб свабодзе сумлення і рэлігійных арганізацыях"[1], які выклікаў моцны рэзананс у беларускім грамадстве і прыцягнуў да рэлігійнага становішча ў Беларусі пільную ўвагу замежных праваабарончых арганізацыяй, стала, з аднаго боку, рэакцыяй на тую рэлігійную сітуацыю якая склалася ў Беларусі на 2000-2002 гады, а з іншага боку, мела на мэце паўплываць на канфесійную дынаміку ў краіне. Закон, а таксама цэлы комплекс мерапрыемстваў, які паследаваў пасля яго прыняцця, вызначыў новыя кірункі развіцця канфесійнай і ідэалагічнай палітыкі і аказаў значны ўплыў на рэлігійнае поле Беларусі. Гэты закон шырока абмяркоўваўся, дзяржава рыхтавала да яго грамадскае меркаванне, аналітыкі называлі яго дыскрымінацыйным, антыдэмакратычным, антыпратэстанцкім, рэпрэсіўным; Беларуская Праваслаўная Царква настойвала на яго прыняцці, а пратэстанцкія цэрквы маліліся супраць, праваабарончыя арганізацыі выказваліся пра недапушчальнасць многіх фармулёвак закону, а дзяржаўныя органы вылучалі яго як вялікае дасягненне ў галіне свабоды веравызнанняў.

Закон быў прыняты на фоне і як вынік многіх працэсаў, якія адбываліся як ў палітычнай, так і ў рэлігійнай сферы жыцця Беларусі. Разгледзім гэтыя перадумовы, з якімі была звязаная рэалізацыя дзяржаўнай палітыкі ў галіне свабоды веравызнання.

Па-першае, пасля прэзідэнцкіх выбараў 2001 года палітычны рэжым ў Рэспубліцы Беларусь стабілізаваўся і ўмацаваўся, пераадолеўшы шэраг палітычных крызісаў, і забяспечыўшы сваё існаванне яшчэ як мінімум на адзін прэзідэнцкі тэрмін, пры тым, што апазіцыя была аслабленая і дэмаралізаваная. Адзначылася патрэба ў фармаванні ідэалагічнага падмурку рэжыму, у рэлігійнай сферы такім хаўруснікам дзяржаўная ўлада бачыла Беларускую Праваслаўную Царкву, якая пры кожнай магчымасці выказвала сваю лаяльнасць да ўлады, а таксама ўяўлялася даволі слабым палітычным гульцом, які б мог займаць самастойную ад дзяржавы пазіцыю. Пры гэтым трэба было абмежаваць уплыў палітычна і ідэалагічна ненадзейных каталікоў, якія ў Беларусі былі звязаныя перш за ўсё з польскай меншасцю, і мелі значныя прапольскія настроі, пры гэтым дзякуючы значнай вазе Каталіцкага Касцёлу ў свеце, маглі б выступаць з незалежнай ад афіцыйнай дзяржаўнай улады пазіцыі; а таксама пратэстантаў, якія, дзякуючы разгалінаванай арганізацыйнай структуры, актыўнасці сваіх прыхільнікаў, мабільнасці, а таксама выразнай арыентацыі на Захад, вялікімі тэмпамі нарошчвалі свой патэнцыял, застаючыся досыць аўтаномнымі ў дачыненні да дзяржавы.

Па-другое, да канца 90-х гадоў назіраецца большая ўстойлівасць у колькасным складзе прыхільнікаў розных канфесій, памяншаецца дынаміка іх росту і наогул адзначаецца спад рэлігійнасці: паводле дадзеных Цэнтра сацыялагічных даследаванняў БДУ ў 2000 г. колькасць рэлігійных людзей ў Беларусі спыняецца на адзнацы 47% ад агульнай колькасці насельніцтва[2], а Інстытут сацыялогіі Акадэміі Навук канстатаваў стабілізацыю рэлігійнасці на ўзроўні 47-48% яшчэ ў 1998 г.[3], хаця паводле перапісу насельніцтва 1999 г. з той ці іншай рэлігійнай традыцыяй суадносяць сябе каля 80% грамадзян Беларусі. Што тычыцца росту рэлігійных абшчынаў, то за 2001 год іх колькасць вырасла на 3,6%[4], што значна менш у параўнанні з папярэднімі гадамі. Пры гэтым, вядучае месца паводле колькасці прыходаў належыць праваслаўнай царкве, з якой, паводле перапісу насельніцтва асацыюе сябе 80% ад тых, хто вызначае сваю прыналежнасць да той ці іншай канфесіі, але высокая дынаміка росту пратэстанцкіх абшчынаў прыводзіць да таго, што, хаця паводле таго ж перапісу з пратэстантызмам звязвае сябе каля 2%, пратэстанты па колькасці абшчынаў абганяюць традыцыйную для Беларусі Каталіцкую Царкву, з якой сябе суадносіць каля 15%: больш за тое, за 2001 г. толькі адна плынь пратэстантызму - хрысціяне веры евангельскай (пяцідзесятнікі) пераўзыходзяць каталіцкую царкву па колькасці абшчын: на пач. 2002 г. іх колькасць складае 491 абшчына (усяго пратэстанцкіх больш за 900) пры 432 каталіцкіх, такім чынам агульная колькасць пратэстанцкіх супольнасцей перавысіла колькасць каталіцкіх у 2 разы. Такія тэндэнцыі не маглі не выклікаць занепакоенасці ў т.зв. традыцыйных канфесій - праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, а таксама ў камітэта па справах рэлігіі, таму перад новым законам ставілася задачы абмежаваць уплыў і колькасць неапратэстанцкіх супольнасцей і любых нетрадыцыйных культаў, для чаго закон мусіў вялікую ўвагу надаваць такой характарыстыцы, як "традыцыйнасць", пры гэтым не ўключаючы ў лік "традыцыйных" канфесій згаданыя неапратэстанцкія.

Па-трэцяе, пасля 2001 году ўзмацняецца тэндэнцыя на ідэалагічны кантроль за ўсімі сферамі грамадскага жыцця, і свабода веравызнання, рэлігійнае жыццё становіцца тут адным з прыярытэтных кірункаў, бо духоўнае жыццё, рэлігійныя каштоўнасці цяжка паддаюцца кантролю, а таму патрэбна была жорсткая сістэма такога кантролю, як у інфармацыйным полі, так і ў полі нарматыўным.

Па-чацвёртае, назіраецца шэраг новых тэндэнцый унутры канфесійных масіваў, і пры гэтым ўзрастае міжканфесійная напружанасць у беларускім грамадстве, якая часта правакуецца ўладамі, для таго, каб аслабіць стварыць умовы, у якіх была б немагчымая салідарнасць асноўных канфесій, пры гэтым, з аднаго боку, ішла падтрымка праваслаўнай царквы, з іншага боку, праводзіліся акцыі супраць іншых канфесій, што прывяло да таго, што ў грамадскай думцы дыскрэдытаваліся ўсе канфесіі. Далей больш падрабязна разгледзім, што адбывалася з асноўнымі рэлігійнымі канфесіямі напярэдадні прыняцця закону.

Што тычыцца праваслаўнай царквы як найбуйнейшай паводле колькасці прыхільнікаў і інстытуцыйным уладкаванні, але найбольш неаднароднай паводле свайго масіву. Традыцыйна адзначаецца рэгіянальная нераўнамернасць рэлігійнасці беларускага насельніцтва, а таксама распаўсюджання рэлігійных абшчынаў[5], аднак трэба адзначыць, сітуацыя з рэгіянальнымі асаблівасцямі складаней, чым гэта часта ўяўляецца даследнікам: і тут справа не толькі ўва ўзроўні рэлігійнасці і іншых колькасных паказчыках, на ўмоўна "заходняй" і "усходняй" Беларусі розны характар рэлігійнасці, для "усходу" і "захаду" характэрныя розныя тэндэнцыі. Больш важным для "захаду" з'яўляецца тое, што тут захоўваецца пастаянны ўзровень рэлігійнасці, дынаміка вельмі слабая. Тут пераважным з'яўляецца феномен "традыцыйнай" рэлігіі, высокі ўзровень культава-рытуальнай актыўнасці - хрышчэнняў, вянчанняў; культавыя паводзіны характарызуюцца ўстойлівасцю. Такая супольнасць досыць скансалідаваная вакол культавай практыкі і вакол тэрытарыяльнага прыходу; аднак пры гэтым назіраецца неразвітая літургічная свядомасць (удзел у споведзі і прычасці - раз на год), невысокі ўзровень міранскай актыўнасці, невялікі місіянерскі і катэхітычны патэнцыял такіх супольнасцей, матывацыя праз традыцыю пераважае над рацыянальнай матывацыяй.

Што тычыцца ўсходняй часткі Беларусі, то тут даследнікі звычайна звяртаюць увагу на больш нізкі ўзровень рэлігійнасці, адна варта адзначыць, што тут найменшае распаўсюджанне мае якраз традыцыйная рэлігійнасць, а масіў праваслаўных расслойваецца, тут ідуць два супрацьлеглыя працэсы. Першы працэс - гэта павелічэнне колькасці "ўцаркоўленых" праваслаўных, актыўных міран, моладзі, маладзёжных і міранскіх арганізацый, узрастанне колькасці маладых і адукаваных святароў, катэхітычнага ўзроўню вернікаў - адбываюцца выпускі катэхічных установаў, напрыклад, Мінскай школы катэхізатараў, праводзяцца пастаянныя гутаркі для дарослых і моладзі, назіраецца ўзмацненне моладзевага руху, брацкага руху, што прыводзіць да стварэння ў лютым 2002 г. Аб'яднання праваслаўнай моладзі Беларусі, а таксама пачынаюць праводзіцца штогадовыя агульнарэспубліканскія моладзевыя праваслаўныя сустрэчы, у прыватнасці злёты праваслаўнай моладзі.

Другі працэс - гэта павелічэнне колькасці нецаркоўных праваслаўных, для якіх характэрны спантанны, нерэгулярны ўдзел у культавых практыках, а таксама ў несакраментальных абрадах. У гэты час назіраецца значная тэндэнцыя на скарачэнне хрышчэнняў і вянчанняў, але пры гэтым масавыя чэргі па асвечаную ваду на Вадохрышча і вербы на Вербную нядзелю без удзелу ў абрадзе асвячэння. Апошні працэс можна назваць "расцаркаўленнем" і ён мае выключна важнае значэнне для разумення працэсаў, якія адбываліся і адбываюцца цяпер у рэлігійным полі Беларусі. Справа ў тым, што за кошт такіх нецаркоўных вернікаў царква стараецца нарошчваць свой сацыяльны ўплыў - у прыватнасці спекуляваць лічбамі 80% і для прыналежнасці да царквы вызначаць не толькі крытэр веры, культавых паводзінаў, хрышчэння, але таксама і "нацыянальна-культурная традыцыя"[6]. Такі падыход дазваляе, з аднаго боку, больш упэўнена адчуваць сябе ў міжканфесійным супрацьстаянні, уплываць на палітычныя вырашэнні, вызначаць сваю пераважнасць[7], але з іншага боку, гэта размывае ідэнтычнасць самой праваслаўнай царквы, ставячы яе ў зваротную залежнасць ад сваіх міфічных 80% вернікаў, на што звяртаюць увагу праваслаўныя аналітыкі[8]. Паказальным таксама з'яўляецца тое, што неабходную колькасць подпісаў для вылучэння кандыдатам на прэзідэнцкіх выбарах 2001 г. нават блізка не змог сабраць "праваслаўны" кандыдат Калугін.

Акрамя таго, праваслаўная царква працягвае залежыць ад цэнтраў і рухаў па-за межамі Беларусі, перш за ўсё, у Расіі і на Ўкраіне, хаця сітуацыя ў гэтых трох краінах значна розніцца. Сярод такіх найбуйнейшых рухаў, якія былі распаўсюджаныя на той час, можна адзначыць рух за кананізацыю цара Мікалая ІІ, а таксама рух супраць новых спосабаў уліку насельніцтва, ІНН, індывідуальных нумароў у пашпартах, якія мелі месца і ў Беларусі, аднак ніколі тут не набывалі такіх маштабаў, як у Расіі ці на Ўкраіне. Таксама пры ўсёй лаяльнасці праваслаўнай царквы ў Беларусі да рэжыму, тут ніколі не назіралася такой палітызацыі царквы, як тое было ў Расіі (напрыклад, рухі РНЕ, "Саюз праваслаўных грамадзян" і інш., якія бралі актыўны ўдзел у грамадскіх працэсах), а таксама, у адрозненне ад Ўкраіны, дзе ідзе барацьба паміж дзвюма буйнымі праваслаўнымі групоўкамі ў выглядзе УПЦ МП і УПЦ КП, і Расеі, дзе легальна існуюць не толькі прыходы афіцыйнай царквы, але і шэраг альтэрнатыўных юрысдыкцыяў, у Беларусі рэальна і легальна толькі адна - Беларускі Экзархат Рускай Праваслаўнай Царквы, якая пасля Архіерэйскага Сабору 2000 г., (на якім апроч таго былі прынятыя "Асновы Сацыяльнай канцэпцыі РПЦ") набыла новае пераважнае найменне - Беларуская Праваслаўная Царква, прыняўшы новы Статут, што прынамсі паводле наймення вызначыла большую аўтаномію праваслаўнай царквы ў Беларусі.

Апроч афіцыйных, нелегальна дзейнічаюць таксама альтэрнатыўныя праваслаўныя структуры, якія адкалоліся ад Беларускай Праваслаўнай Царквы - перш за ўсё, гэта групоўка святара Леаніда Пляца з цэнтрам у вёсцы Забалацце Смалявіцкага раёну Мінскай вобласці, які ў 2001 г. разам са сваім прыходам адкалоўся ад БПЦ, дзе быў пазбаўлены сану, а потым беспаспяхова спрабаваў зарэгістраваць сваю абшчыну пад юрысдыкцыяй РПЦЗ ці РІПЦ[9]. Па-другое, гэта розныя групоўкі Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы: групоўка пад кіраўніцтвам святара Яна Спасюка, таксама пазбаўленага сану ў БПЦ, у пас. Пагранічным Горадзенскай вобласці, дзе на працягу 2000-2001 года ішло супрацьстаянне з уладамі, якое скончылася разбурэннем мясцовымі ўладамі неасвечанага храму БАПЦ, эміграцыяй Спасюка; групоўка Беларускай народнай праваслаўнай царквы пад кіраўніцтвам епіскапа П.Гушчы, святара Леаніда Акаловіча. Абедзве групоўкі маюць цэнтр у ЗША.

Якраз ў 2001-2002 год адбываюцца змены ў абедзвюх частках БАПЦ у Паўночнай Амерыцы, памірае лідэр адной з частак, найбольш аўтарытэтны дзеяч БАПЦ Мітрапаліт Мікалай Мацукевіч, адбываецца пастаўленне новага епіскапа - Барысаўскага і Гайленд-Паркскага Аляксандра (Салагуба), (да якога ў юрысдыкцыю пераходзіць і Спасюк са сваім прыходам), які вызначае прыярытэтам дзейнасці БАПЦ місію ў Беларусі, сцвярджаючы, што тут ужо маецца каля 70 прыходаў і 35 святароў[10], аднак у хуткім часе епіскапа Аляксандра нізлагае Кансісторыя БАПЦ, але да яго далучаецца эміграваўшы ў ЗША Спасюк. Далей падзеі разгортваюцца ўжо выключна па-за межамі Беларусі, у выніку гэтых працэсаў аўтакефальныя групоўкі маргіналізуюцца[11]. Тым не менш іх дзейнасць на тэрыторыі Беларусі выклікае хваляванні ў афіцыйнай праваслаўнай царквы, а таксама органаў дзяржаўнага кіравання.

Што тычыцца фінансавання, то Беларуская Праваслаўная Царква галоўным чынам атрымлівае яго ад замежных экуменічных арганізацый, лютэранскай царквы (можа, менавіта з гэтым фактам звязанае ўключэнне менавіта лютэранскага веравызнання ў лік традыцыйных ў Законе?), часткова - ад каталіцкай, а таксама ад буйнога і сярэдняга капіталу ў Беларусі, мінімальную частку фінансавых паступленняў складаюць ахвяраванні прыхаджанаў, большая частка фінансавых паступленняў з беларускіх крыніцаў адбываецца за кошт нецаркоўных структураў, што стварае залежнасць як прыходаў і асобных святароў, так і ўсёй царквы, ад спонсараў. Гэта прыводзіць да шэрагу фінансавых скандалаў з удзелам праваслаўнай царквы.

Узнікаюць канфліктныя сітуацыі і паглыбляюцца супярэчанні праваслаўнай царквы з іншымі канфесіямі ў Беларусі: каталіцкім касцёлам, пратэстанцкімі дэнамінацыямі і іудзейскімі арганізацыямі, сярод якіх ідуць свае неадназначныя працэсы.

З аднаго боку, каталіцкі касцёл, да якога паводле перапісу адносіць сябе каля 15%, гэта цэнтралізаваная, скаардынаваная рэлігійная арганізацыя, з ідэалагічна і фінансава ўплывовым адзіным цэнтрам па-за межамі краіны, аднак выразна прасочваецца, што працэсы, якія праходзяць у беларускім касцёле залежаць не толькі ад агульнакаталіцкіх тэндэнцый і тэндэнцый польскіх, але тут выразна прысутнічае расійскі і ўкраінскі фактары. Каротка разгледзім кожны з іх.

Па-першае, каталікі характарызуюцца, дзякуючы сваёй цэнтралізаванай сістэме, высокім узроўнем арганізаванасці, скаардынаванасці і магчымасцямі да мабілізацыі. У гэтым кантэксце з'яўляецца важным правядзенне Сіноду, які праходзіў з верасня 1997 па верасень 2000 году, які адзначыў планаванне пастаральнай дзейнасці, вызначыў канцэпцыі новай евангелізацыі і актыўнай місіянерскай дзейнасці і прыцягнення ў храмы моладзі[12]. У яго працэсе была створаная ў 1999 г. канферэнцыя каталіцкіх епіскапаў у Беларусі, якая абумовіла некаторыя змены ў кіраванні касцёлам.

Па-другое, Сінод вызначыў таксама супярэчанні паміж 2ма часткамі каталіцкага касцёлу ў Беларусі - заходняй (у выглядзе Горадзенскай архідыяцэзіі, якую ўзначальваў епіскап Аляксандар Кашкевіч) і ўсходняй, якая уключыла ў сябе ўсю астатнюю частку Беларусі ў складзе трох дыяцэзій - Мінска-Магілёўскай, Пінскай і Віцебскай). Гэтыя супярэчанні праявіліся ў тым, што ў Горадзенскай архідыяцэзіі каталіцкі касцёл пераважна звязаны з польскай этнічнай групай, а таксама з традыцыйнай рэлігійнасцю, кансерватыўнаўнасцю, арыентацыяй у большай ступені на старэйшую ўзроставую групу - тут назіраюцца прыкладна тыя ж працэсы, што ў заходняй частцы праваслаўнай царквы. Ува ўсходнім жа рэгіёне назіраецца актыўная праца з моладдзю, вялікі місіянерскі патэнцыял, які рэалізуецца праз беларусізацыю, а ў нейкай ступені і русіфікацыю богаслужэння і па-забагаслужбовых стасункаў.

Па-трэцяе, хаця каталіцкі касцёл даволі паспяхова спраўляецца з акумуляцыяй місіянерскага і маладзёжнага патэнцыялу, аднак назіраюцца і крызісныя з'явы: так, напрыклад, харызматычны рух, які арганічна прыжыўся ў каталіцкім касцёле ўва ўсім свеце, у Беларусі прывёў да таго, што некаторыя суполкі т.зв Школы новай евангелізацыі (у прыватнасці, Мінская супольнасць Яна Прадвесніка) адкалоліся ад каталіцкага касцёлу і ўтварылі пратэстанцкую царкву.

Па-чацвёртае, разгортваецца супрацьстаянне каталіцкай царквы з праваслаўнай, звязанае з візітам у ліпені 2001 г. Папы Рымскага Яна Паўла ІІ на Ўкраіну, калі ў якасці супрацьвагі ў той жа час адбыўся візіт Патрыярха Маскоўскага Алексія ІІ у паўднёвыя раёны Беларусі, і наданнем ў лютым 2002 г. статусу епархій апостальскім адміністратурам у Расіі і стварэнне там каталіцкай правінцыі; у выніку гэтага супрацьстаяння Руская Праваслаўная Царква вылучае абвінавачанні да Касцёлу ў празелетызме і аперацыяналізуе ў палітычным сэнсе паняцце "кананічнай тэрыторыі" - яно нарматыўна праяўляецца таксама ў паняцці традыцыйнасці. Дзяржаўная ўлада, такім чынам, іграе на гэтых супярэчнасцях, выкарыстоўваючы іх у прапагандысцкіх мэтах: так на экранах дзяржаўнага тэлебачання з'яўляецца фільм Ю.Азаронка "Душахваты", у якім каталіцкая царква прадстаўляецца як варожая для Беларусі і беларускага народу; газета "Витебский рабочий"[13] заклікае забараніць будаўніцтва "каталіцкіх установаў", а беларускае радые перапыняе трансляцыю папулярнай каталіцкай перадачы "Голас душы".

Аднак паступова стасункі выпраўляюцца, адбываецца сустрэча Прэзідэнта А.Лукашэнкі з кардыналам Казімірам Свёнтэкам, адрываецца вышэйшая духоўная семінарыя ў Пінску, а з пачатку 2002 г. на Беларускім радыё пачынае транслявацца ранішняе нядзельнае богаслужэнне з Мінскага кафедральнага касцёлу.

Што тычыцца пратэстанцкіх цэркваў, то феномен іх дынамічнага росту ў Беларусі дазваляе некаторых даследнікаў выказвацца ўнікальнасць беларускай сітуацыі, дзе "нетрадыцыйная, не звязаная з гістарычнай ці іншай культурнай традыцыяй царква стала другой па ўплыве на рэлігійна актыўную частку насельніцтва"[14]. Але з аднаго боку, адзначаецца, што рост абшчынаў пратэстанцкіх дэнамінацый шмат у чым штучны і не адлюстроўвае сапраўднага ўплыву пратэстанцкай канфесіі, таму што большасць пратэстанцкіх абшчынаў непамерна меншыя за праваслаўныя і каталіцкія прыходы, таму, няглядзячы на інтэнсіўны рост колькасці абшчынаў, рэальная колькасць прыхільнікаў пратэстанцкай канфесіі невялікая; з іншага ж боку, уладай вядзецца актыўная прапаганда супраць неапратэстанцкіх плыняў, асабліва хрысціянаў веры евангельскай і поўнаевангельскіх цэркваў: у 2000 г быў паказаны фільм "Экспансія", у газеце "Рэспубліка" публікуецца артыкул Н.Яновіч Беларусі пагражае пэрспэктыва ператварыцца ў пратэстанцкую рэспубліку, альбо Нас настойліва падштурхоўваюць да здрадніцтва веры нашых продкаў"[15], у красавіку 2001 г. Беларускае Тэлебачанне паказала сюжэты аб нібы маючых месца чалавечых ахвярапрынашэннях, якія ажыццяўляюць пяцідзесятнікі, дадзеныя канфесіі называюцца не толькі нетрадыцыйнымі, але і дэструктыўнымі культамі. Больш за тое, такая антыкаталіцкая і антыпратэстанцкая кампанія атрымлівае падтрымку з боку праваслаўнай царквы, якая ўзнагароджвае аўтараў артыкулаў і перадачаў, у якіх дзейнасць гэтых канфесій прадстаўленая ў скажоным і абразлівым рэчышчы.

Назіраецца таксама палітызацыя пратэстанцкіх арганізацыяй, звязаная, за аднаго боку, з уласцівай ім актыўнай палітычнай пазіцыяй, за якую яны нават атрымалі назву "палітычнай секты"[16], а з другога боку, палітызацыя адбываецца як вынік палітычнага і ідэалагічнага ўціску дадзеных групаў, якому прыходзіцца супрацьстаяць, падтрымліваючы апазіцыйныя рухі. Такім чынам, пратэстанты бяруць актыўны ўдзел у прэзідэнцкай кампаніі 2001 года. Паралельна ідзе і іншы працэс, звязаны з тым, што пратэстанцкі фактар пачынае быць заўважным у апазіцыйным руху, асабліва гэта праявілася ў адной з найбуйнейшых моладзевых апазіцыйных арганізацый "Малады Фронт", што нават прывяло да расколу ў гэтай арганізацыі[17].

Што тычыцца канфесійных груп іудзеяў і мусульман, то яны амаль не выходзяць за межы этнічных супольнасцей габрэяў і татар. Пры гэтым, шырокі розгалас атрымалі антыіудзейскія кнігі выдавецтва "Праваслаўная ініцыятыва", заснавальнікам якой быў і Беларускі Экзархат РПЦ. Выпрабаваннем для іудзеяў таксама стала шырокае распаўсюджанне руху месіянскіх габрэяў, якія ставілі на мэце прапаведанне хрысціянства сярод іудзеяў.

Для мусульман перыяд перад прыняццем закону адзначыўся тым, што пасля тэрарыстычных актаў у ЗША 11.09.2001 г., адной з галоўных задачаў для ісламскага насельніцтва пад кіраўніцтвам муфція І.Канапацкага, з'яўляецца адстароньванне ад сусветнага тэрарызму і ісламскага фундаменталізму.

Новая рэдакцыя закону "Аб свабодзе сумлення і рэлігійных арганізацыях"

Прыняцце новай рэдакцыі, а фактычна новага Закону "Аб свабодзе сумлення і рэлігійных арганізацыях" стала новым пунктам адліку каардынат у стасунках дзяржавы з рэлігійнымі арганізацыямі і рэлігійных арганізацый адна з адной. Яго прыняццю папярэднічала шырокае грамадскае абмеркаванне, і кожны ўдзельнік рэлігійнага полю (дзяржава, канфесійныя арганізацыі, СМІ, грамадскасць) займаў у дачыненні як усяго закона ў цэлым, так і асобных яго палажэнняў, сваю пазіцыю.

Палітычны рэжым, умацоўваючы свае ідэалагічныя пазіцыі, быў зацікаўлены ў больш жорсткім кантролі за рэлігійнай дзейнасцю, і выкарыстоўваючы супярэчнасці паміж рознымі рэлігійнымі канфесіямі, ставіў перад законам шэраг задач. Па-першае, уступаючы ў хаўрус з праваслаўнай царквой праз наданне ёй прывілеяванага статусу, дзяржава забяспечвала сабе падтрымку з боку найбуйнейшай канфесіі. Па-другое, пры перарэгістрацыі рэлігійных арганізацый можна было штучна зменшыць колькасць абшчын, асабліва пратэстанцкіх, якія цяжэй за ўсё паддаюцца кантролю. Па-трэцяе, праз многія палажэнні закону, такія як - павелічэнне патрэбнай для рэгістрацыі рэлігійнай абшчыны колькасці вернікаў, абмежаванні для стварэння рэлігійных аб'яданнняў, жорсткі пералік відаў рэлігійных арганізацый, жорсткае тэрытарыяльнае абмежаванне дзейнасці рэлігійных арганізацый, увядзенне абавязковай дзяржаўнай экспертызы літаратуры, якая паступае з замежжа, абмежаванне на рэлігійную дзейнасць для замежных грамадзян і інш., дзяржава ставіла перашкоды для распаўсюджання і дзейнасці пратэстанцкіх арганізацыяй, і хаця афіцыйна сцвярджалася, што перашкода ставіцца для нетрадыцыйных рэлігій і дэструктыўных сект і культаў, асноўная рэпрэсіі былі звернутыя менавіта супраць неапратэстанцкіх супольнасцей. Асноўнае інфармацыйнае забеспячэнне для фармавання грамадскай думкі выконвалі дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі, дыскрэдытуючы пратэстанцкае і каталіцкае веравызнанне, пры гэтым, прадстаўляючы законапраект, старшыня Камітэту па справах рэлігій і нацыянальнасцей пра Савеце міністраў С.Буко, вызначыўшы, што "галоўная мэта новага закону - захаваньне спакойнай міжканфэсійная сытуацыі" адзначыў, што законапраект адлюстроўвае айчынную рэлігійную спецыфіку і ўтрымлівае абарончы механізм ад рэлігійнай экспансіі, ставіць перашкоды ў развіцці дэструктыўных сектаў і акультызму, абмяжоўвае дзейнасць замежных місіянераў.

Праваслаўная царква ў Беларусі ўскладала на новы закон вялікія спадзяванні, звязаныя з тым, што ёй надавалася вядучая роля ў рэлігійным жыцці краіны, і яна разлічвала на тое, што ў выніку прыняцця закону, з аднаго боку, праваслаўнай царкве будзе забяспечана дзяржаўная падтрымка, а з іншага боку, будуць створаныя абмежаванні для дзейнасці, у тым ліку "празелетычнай", іншых канфесійных груп. Так, на сустрэчы прэзідэнта з Сінодам БПЦ 18.12.2001 г., мітрапаліт Філарэт звярнуўся з просьбай паскорыць разгляд праекта новага закону, а таксама хадайнічаў аб наданні праваслаўнай царкве больш шырокіх і заканадаўча гарантаваных магчымасцей правядзення ў дзяржаўных навучальных установах факультатыўных заняткаў, лекцыйных курсаў і асветніцкіх мерапрыемстваў, а праваслаўныя юрысты адзначалі, што перавага праваслаўнай царквы, а таксама ўвядзенне паняцця традыцыйнай рэлігіі неабходнае, бо падыход, які існаваў ў старой рэдакцыі закону, прывёў да бесперашкоднага развіцця і распаўсюджання сект, апроч абарончых механізмаў ад распаўсюджання іншых канфесій праваслаўная царква чакала ад прыняцця новага закону, што ён дасць "магчымасць заключэння пагадненняў паміж дзяржавай і канфесіямі з розных сферах"[18].

Што да Каталіцкай Царквы, то нягледзячы на тое, што каталіцтву новым законам адводзілася другасная роля, афіцыйны Касцёл заняў даволі нейтральную пазіцыю ў дачыненні яго прыняцця. Гэта было выкліканае тым, што каталіцтву ўсё-тку адводзілася прывілеяваная роля, і каталікі не маглі не быць зацікаўленыя ў стрымліванні штучнага росту пратэстанцкіх грамадаў - бо менавіта Каталіцкую Царкву паводле гэтага паказчыку апярэдзілі пратэстанцкія цэрквы, пакідаючы традыцыйную канфесію на трэцім месцы.

Што тычыцца пратэстанцкіх дэнамінацый, супраць якіх у першую чаргу быў накіраваны закон, то з іх боку паследавала адназначная негатыўная рэакцыя. Яны трапілі ў сітуацыю, якая была горш за тую, якую нават чакалі, бо па-за межамі прывілеяванага спісу традыцыйных рэлігій апынуліся амаль усе пратэстанты, за выключэннем нешматлікай лютэранскай рэфармацкай царквы. Такім чынам, пратэстанцкім цэрквам не заставалася нічога больш, як актыўна пратэставаць. Так, пасля прыняцця закона ў першым чытанні Палатай прадстаўнікоў, пратэстанцкія аб'яднанні накіравалі дэпутатам зварот, дзе адзначылі, што ў выпадку прыняцця закону правы грамадзян краіны ў сферы свабоду сумлення будуць сур'ёзна абмежаваныя. Асноўнымі прэтэнзіямі пратэстантаў да закону было абавязковая наяўнасць 20 чалавек пра рэгістрацыі абшчыны; увядзенне экспертызы на рэлігійную літаратуру, якая ўвозіцца з-за мяжы; магчымасць арганізоўваць рэлігійныя аб'яднанні, а значыць, запрашаць прапаведнікаў з-за мяжы і выдаваць перыядычную літаратуру і інш. пры наяўнасці не менш за 10 абшчын адзінага веравызнання, якія ажыццяўляюць сваю дзейнасць на тэрыторыі Беларусі не менш за 20 год. Таксама лідэры чатырох асноўных пратэстанцкіх цэркваў Беларусі (Саюз евангельскіх хрысціян-баптыстаў, Саюз хрысціян веры евангельскай (пяцідзесятнікаў), Аб'яднанне абшчын хрысціян поўнага Евангелля, Канферэнцыя цэркваў адвентыстаў сёмага дня) напісалі ліст прэзідэнту, дзе выразілі сваю занепакоенасць "асабліва прывілеяванай пацзіцыяй Рускай Праваслаўнай Царквы"[19] Цягам году адбыўся шэраг экумэнічных нарадаў і канфэрэнцыяў з удзелам прадстаўнікоў розных канфэсіяў, у 800 пратэстанцкіх абшчынах прайшлі адмысловыя набажэнствы за тое, каб закон быў адменены.

24 ліпеня ў Міжнародным адукацыйным цэнтра ў г.Мінску грамадскай ініцыятывай "За свабоднае веравызнанне" былі арганізаваныя грамадскія слуханні, прысвечаныя ўнясенні паправак у Закон. Разам з прадстаўнікамі пратэстанцкіх дэнамінацый у прэсе з аналагічнай крытыкай закону выступілі прадстаўнікі некаторых іншых канфесій: крышнаітаў, шываітаў, бахаеў, прагрэсіўнага іудаізму, грэка-каталікоў. Са зваротамі і ацэнкамі ў незалежных СМІ выступілі створаная праціўнікамі Закона грамадская ініцыятыва "За свабоднае веравызнанне", Беларускі Хельсінскі камітэт, Цэнтр па правах чалавека.

Аднак ні дэпутаты (акрамя двух: І.Пашкевіча і В.Абрамавай), ні сенатары, ні прэзідэнт, да якога з просьбай накласці вета на Закон звярнуліся актывісты ініцыятывы "За свабоднае веравызнанне", бо ён супярэчыць міжнародным актам і беларускай канстытуцыі, не прыслухаліся да такіх зваротаў, і Закон быў прыняты і ніжняй палатай парламента, ухвалены верхняй палатай, і падпісаны прэзідэнтам; да гэтага было падрыхтаванае і грамадскае меркаванне.

Наступствы зменаў канфесійнай палітыкі

Пасля стварэння новага прававога поля для рэлігійнай дзейнасці, адбыліся змены, які не зусім адпавядалі чаканням удзельнікаў рэлігійных стасункаў у Беларусі.

Што тычыцца праваслаўнай царквы, то ўжо з самага пачатку высветлілася, што новая рэдакцыя закону ўскладніла яе становішча, а прывілеяванае пазіцыя паставіла ў залежнасць ад дзяржавы. Па-першае, шмат цяжкасцяў выклікала патрэба перарэгістрацыі, бо, як вядома, рэлігійныя абшчыны ў выглядзе прыходаў звычайна рэгістраваліся прыходскай радай, у якую ўваходзіла толькі колькасць вернікаў, неабходная для рэгістрацыі, такім чынам узнікла патрэба пашырэння прыходскай рады ў два разы. Па-другое, скіраваная супраць сектантаў забарона на правядзення рэлігійных сходаў у свецкіх навучальных установах, спрацавала супраць праваслаўных - большасць прыходскіх нядзельных школак, якія не мелі свайго памяшкання і карысталіся ў выходныя будынкамі агульнаадукацыйных школ, не маглі працягваць рабіць гэта далей. Па-трэцяе, хаця ў чэрвені 2003 на падставе закону і было заключанае пагадненне аб супрацоўніцтве паміж БПЦ і Рэспублікай Беларусь[20], а таксама шэраг пагадненняў з асобнымі міністэрствамі і ведамствамі, найбольшую важнасць сярод якіх мае пагадненне ў сферы адукацыі, калі параўнаць з Расіяй ці Ўкраінай, дзе існуе вялікая колькасць праваслаўных гімназій, класаў, рэлігійных факультатываў, то ў Беларусі дзяржава не падтрымала такія маштабныя пераўтварэнні, як на тое спадзявалася праваслаўная царква. Па-чацвёртае, закон увайшоў у супярэчнасць з новым Статутам БПЦ, паводле якога, напрыклад, брацтвы ствараюцца пры прыходах і маюць прыходскі характар, а паводле Закону - толькі пры рэлігійных аб'яднаннях, і, такім чынам, могуць засноўвацца толькі на епархіяльным узроўні. Па-пятае, такі жорсткі пералік відаў рэлігійных арганізацый паставіў у цяжкія ўмова Аб'яднанне моладзі БПЦ, якое не магло быць зарэгістраванае ні ў якасці рэлігійнага аб'яднання, ні ў якасці рэлігійнага брацтва, і вымушанае было юрыдычна афармляцца як структурнае падраздзяленне Беларускага Экзархату.

Як вынік Закону адбываецца беспрэцэдэнтная падзея - у сакавіку 2004 г. Нацыянальны цэнтр інтэлектуальнай уласнасці надаў Беларускай Праваслаўнай Царкве выключнае права на выкарыстанне слова "праваслаўная" ў сваёй назве і выключнае права на выкарыстанне выявы крыжа Еўфрасіні Полацкай[21], такім чынам, без дазволу Беларускага Экзархату ніводная арганізацыя не можа мець у сваёй назве гэтага слова і карыстацца гэтай выявай. Такім чынам, хаця перш за ўсё такое выключнае права было скіраванае супраць камерцыйнага выкарыстання брэндаў, аднак яшчэ важней тое, што на ўзроўні манаполіі на назву скасоўваецца любая магчымасць для альтэрнатыўных праваслаўных зарэгістраваць рэлігійную арганізацыю. Такое рашэнне было скіраванае ў тым ліку супраць Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы. Як вядома, ні ў Расіі, ні на Ўкраіне, такая сітуацыя не ўяўляецца магчымай, у Беларусі ж можа існаваць толькі адна арганізацыйная форма традыцыйнай рэлігіі праваслаўя - Беларуская Праваслаўнай Царква.

Важнай падзеяй, якую многія адзначылі як адыход ад прынцыпу свецкасці дзяржавы, яе клерыкалізацыю, прызнанне праваслаўя дзяржаўнай рэлігіяй[22] стала заключэнне на падмурку новага закону Канкардату - дамовы паміж Рэспублікай Беларусь і Беларускай Праваслаўнай Царквой[23]. Гэтая дамова набыла шырокі рэзананс, сцвярджалася, што "заключэнне вышэйзгаданага пагаднення прывядзе да змены канфесійнай сітуацыі ў краіне"[24], і парушэнне прынцыпу свецкасці "прывядзе да дэстабілізацыі ў грамадстве"[25].

Заключэнне канкардату сапраўды выклікала раздзяленне ў грамадстве. З аднаго боку, Беларуская Праваслаўная Царква не хавала, што пагадненне надае прэферэнцыі праваслаўнай царкве[26] і галоўнай мэтай пагаднення становіцца прасоўванне наперад царкоўна-дзяржаўнага супрацоўніцтва, якое, аднак, для праваслаўнай царквы заключаецца ў рэальных правах і магчымасцях, якія б яна набывала ў выніку такога супрацоўніцтва. З іншага боку, як адзначае А.Калінаў, які на той момант быў старшынёй камітэта па справах рэлігіі, "Гэтае пагадненне ў прынцыпе рамачнае, дзе дзяржава прызнае, што царква з'яўляецца найважнейшым сацыяльным інстытутам, што яе духоўныя і культурныя традыцыі з'яўляюцца гістарычным здабыткам беларускага народу. А канкрэтныя кірункі дзейнасьці ў рамках супрацоўніцтва царквы і дзяржавы будуць вызначацца пэўнымі праграмамі канкрэтных ведамстваў і міністэрстваў"[27].

Што тычыцца пратэстанцкіх дэнамінацый, то хаця яны і былі пастаўленыя ў складаныя ўмовы і сталі падвяргацца пераследам за несанкцыянаваную рэлігійнаю дзейнасць, аднак дзякуючы гэтым працэсам у іх узнікла большая салідарнасць, яны сталі актыўней удзельнічаць у грамадскіх працэсах, больш за тое, яны сталі заўважней на рэлігійным полі. Ува ўмовах, калі нетрадыцыйныя рэлігіі рэпрэсуюцца, пратэстанцкім цэрквам даводзіцца шукаць "гістарычныя аргументы", і ў якасці такога гістарычнага аргумента выступае святкаванне ў 2003 годзе 450 год рэфармацыі ў Беларусі. Трэба адзначыць, што гэты праект развіваўся ў двух кірунках: па-першае, для папулярызацыі ідэяў гэтак званага "залатога веку" сярод саміх пратэстанцкіх супольнасцяў, ідэі для іх даволі новай; па-другое, у вылучэнні "пратэстанцкага праекту" для шырокай грамадскасці[28]. Як адзначыў епіскап Саюза Хрысціян веры евангельскай, Сяргей Хоміч: "Для евангельскіх хрысціян дата 450-годдзя рэфармацыі ў Беларусі гаворыць пра наш гістарычны грунт, паказвае, што карані пратэстанцкіх цэркваў ляжаць глыбока ў гісторыі краіны. Гэта асабліва важна сёння, калі нас жадаюць паказаць як чужых для Беларусі"[29]. Такім чынам, быў утвораны Нацыянальны аргкамітэт па святкаванні 450-годдзя Рэфармацыі ў Беларусі, куды ўвайшлі вядомыя грамадскія і культурныя дзеячы. Была выдадзеная кніга гісторыка Станіслава Акіньчыца "Залаты век"[30], якая стала своеасаблівым ідэалагічным падмуркам руху, адбылася міжнародная навуковая канферэнцыя "Рэфармацыя і грамадства. XVI стагоддзе", былі выдадзеныя "Катэхізіс" С.Буднага ў адаптацыі на сучасную беларускую мову, кніга А.Грыцкевіча, прысвечаная жыццю і дзейнасці "апостала рэфармацыі", канцлера ВКЛ Мікалая Радзівіла Чорнага, для папулярызацыі ідэяў "Залатога века" быў створаны шэраг інтэрнэт-рэсурсаў, напрыклад, ReformedBelarus.org[31] і "450 год Рэфармацыі"[32], праводзіліся канцэрты і масавыя мерапрыемствы, удзел у якіх прыняла значная колькасць пратэстанцкіх супольнасцяў Беларусі розных дэнамінацыяў.

Такім чынам, пасля прыняцця законы намеціліся новыя канфесійныя тэндэнцыі, звязаныя, з аднаго боку, з далейшым узмацненнем кантролю за рэлігійнай сферай жыцця з боку дзяржаўных органаў кіравання, з больш жорсткімі рэпрэсіямі і пераследамі за несанкцыянаваную рэлігійную дзейнасць, а з іншага боку, пашыраецца ўдзел разнастайных рэлігійны груп у палітычным жыцці краіны.

Праваслаўная царква па-ранейшаму з'яўляецца найбольш буйной канфесіяй у Беларусі. Пасля прыняцця Закону, канкардату, а таксама галіновых пагадненняў з міністэрствамі і ведамствамі, выказвалася мноства апасенняў, што праваслаўе стане "дзяржаўнай рэлігіяй"[33], што праваслаўныя праз свецкія адукацыйныя ўстановы будуць пашыраць свой уплыў[34] і падобныя. Трэба адзначыць, што менавіта пагадненне з міністэрствам адукацыі[35] выклікала найбольшы рэзананс. Чаго толькі вартыя назвы артыкулаў: "Школьнікаў прымусяць маліцца?"[36], сцверджанні, што "за школу праваслаўная царква возьмецца ўсур'ёз"[37] і г.д. Сапраўды, у выніку падпісанага пагаднення была прынятая праграма, якая ўтрымлівала цэлы шэраг разнастайных мерапрыемстваў на 2004-2006 гады, звязаныя і з увядзеннем пэўных курсаў у сярэдніх і вышэйшых навучальных установах, і з прыняццем палажэння аб праваслаўнай гімназіі і г.д. Аднак трэба адзначыць некалькі істотных момантаў. Па-першае, рэалізацыя дадзенай праграмы звязана не з рэлігійнай, а з культурнай і выхаваўчай дзейнасцю. Прыняты шэраг мерапрыемстваў, а таксама іншыя акты істотна абмяжоўваюць у параўнанні з папярэднім часам дзейнасць царквы ўва ўстановах адукацыі, у прыватнасці, гэта тычыцца новаму парадку правядзення сумесных мерапрыемстваў (напрыклад, ускладняецца працэдура наведання школаў святарамі: для гэтага патрэбная рэзалюцыя вышэйстаячых органаў кіравання ў галіне адукацыі і асветы)[38]. Па-другое, менавіта прыняты дакладны шэраг мерапрыемстваў дазваляе прасачыць, наколькі яны былі рэалізаваныя ў тых часавых межах, якія прадугледжаныя праграмай, напрыклад, нават пад ціскам бацькоў амаль немагчыма ўвядзенне факультатываў, у Беларусі няма ніводнай праваслаўнай гімназіі, хаця стварэнне такой прадугледжаная вышэй згаданымі пагадненнямі. Хаця часта з'яўляюцца паведамленні аб увядзенні з кожнага новага навучальнага году прадмету "Пачаткі праваслаўнай культуры", аднак кожны год такія прагнозы застаюцца несапраўднымі. Пры гэтым сродкі масавай інфармацыі беспадстаўна нагнятаюць атмасферу, у сувязі з такімі падзеямі публікуючы артыкулы пад назвамі "Беларусь перестае быць свецкай дзяржавай"[39] альбо "Ў беларускіх школах будуць вывучаць Закон Божы"[40].

Такая самая сітуацыя адбываецца і ў іншых сферах, напрыклад, у сферы інфармацыі, калі журналісты неабгрунтавана заяўляюць аб тым, што "Беларускія СМІ стануць праваслаўнымі"[41] на падставе прынятага паміж БПЦ і галіновым міністэрствам пагаднення аб супрацоўніцтве, дзе таксама выказваюцца намеры супрацоўніцтва, а ў той самы час гэтыя намеры застаюцца няспраўджанымі.

Беларуская Праваслаўная Царква ў асобе вышэйшых іерархаў па-ранейшаму аказвае падтрымку існуючаму палітычнаму рэжыму - і перад рэферэндумам 2004 г., і перад прэзідэнцкімі выбарамі 2006 г. Больш за тое, вялікі скандал выклікала ўзнагароджанне царкоўным ордэнам З.Паўлічэнкі, які падазраецца ў кіраванні т.зв. "эскадронамі смерці". З іншага боку, Беларукая Праваслаўная Царква пачынае займаць больш цвёрдую пазіцыю ў некаторых пытаннях: з найбольш значных падзеяў можна адзначыць выхад Беларускай Праваслаўнай Царквы са складу "Праваслаўнай ініцыятывы", выдання, якое было вядомае выданнем антысэмітскай і іншай ксенафобскай літаратуры, а таксама адмова ўва ўдзеле рэжысёру Ю.Азаронку, аўтару антыкаталіцкіх, антыпратэстанцкіх і антыапазіцыйных фільмаў з праваслаўнай рыторыкай, у праваслаўнай выставе "Вербны кірмаш" у 2006 г.

Для праваслаўнай царквы на 2005-2006 год становіцца зразумелым, што прыняты закон, а таксама заключаныя пагадненні, як рамкавыя, так і галіновыя, таксама палітыка дзяржавы ў дачыненні да рэлігійных арганізацыяй безадносна іх канфесійная прыналежнасці, не апраўдваюць тых чаканняў, якія ўскладаліся на праваслаўнай царквой. Як ўжо адзначалася вышэй, часта галіновыя пагадненні аказваліся пустымі дэкарацыямі, прадугледжаныя імі мерапрыемствы не выконваліся, а часта і стваралі для дзейнасці праваслаўнай царквы і дадатковыя абмежаванні. Дзяржава таксама пайшла на закрыццё недзяржаўнага ВНУ, адным з сузаснавальнікаў якога была праваслаўная царква і ў складзе якога знаходзіўся адзіны ў Беларусі багаслоўскі факультэт, які таксама апынуўся на мяжы знішчэння. Перамовы паміж дзяржавай і царквой прывялі да таго, што кіраўніцтва царквы не стала ўмешвацца ў канфлікт з ЕГУ, а замест гэтага факультэт атрымаў новы статус - Інстытут тэалогіі Беларускага Дзяржаўнага Ўніверсітэта, што дало дзяржаўную падтрымку факультэту, аднак і паставіла адукацыйны працэс пад больш пільны кантроль.

Што тычыцца арганізацыйных зменаў, то за 2005 год у Беларусі з'явілася новая, адзінаццатая епархія, Бабруйска-Асіповіцкая, у Віцебскай епархіі было створанае вікарыяцтва, быў пастаўлены новы епіскап з ліку беларускіх святароў Стэфан (Нешчарэт), а таксама адбыліся некаторыя кадравыя перастаноўкі: епіскап Тураўскі Пётр (Карпусюк) спачатку быў пераведзены на новаўтвораную Бабруйскую кафедру, а потым на Друцкую кафедру ў складзе Віцебскай епархіі. Такім чынам, назіраецца раздзяленне адміністратыўных адзінак на ўсходняй частцы Рэспублікі Беларусь, звязанае з актывізацыяй тут царкоўнага жыцця і павелічэннем колькасці прыходаў. Таксама важнай падзеяй з'явілася далучэнне мінскай абшчыны стаабрадцаў-паморцаў.

У азначаны перыяд нарастаюць супярэчнасці і ў жыцці Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы за мяжой. У сакавіку 2004 годзе там з'яўляецца новы епіскап Баранавіцкі і Бруклінскі - Васіль (Касцюк), які прызначаецца сцеражам мітрапалічага пасаду. Галоўнай мэтай новага епіскапа становіцца аб'яднанне БАПЦ, расколатай і маргіналізаванай праз дзейнасць епіскапа Аляксандра (Салагуба). Аднак абранне новага епіскапу выклікае новыя супярэчнасці ў БАПЦ, частка якой яднаецца вакол Рады БАПЦ, што ўзначальвае эмігранцкі царкоўны дзеяч Барыс Данілюк і пачынаюць весціся перамовы з Кіеўскім Патрыярхатам, а частка - вакол епіскапа Васіля, які знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі і пад ціскам на амбасаду ЗША з боку Рады БАПЦ не можа атрымаць візы на ўезд у ЗША. Такім чынам, расколатая, з няпэўным кананічным статусам царкоўная структура БАПЦ ідзе па шляху далейшай маргіналізацыі, страчваючы магчымасці кананічнага афармлення ў межах Канстанцінопальскага Патрыярхату, самастойнага афармлення, а таксама правядзення якой-кольвек дзейнасці на тэрыторыі Беларусі. Такім чынам, пазіцыі альтэрнатыўнага аўтакефальнага праваслаўя ў Беларусі займае іншая структура - Беларуская (Народная) Аўтакефальная Праваслаўная Царква, галоўным дзеячам якой у Беларусі становіцца святар Леанід Акаловіч. Гэтая структура, якая абвяшчае пра сваю прыналежнасць то Кіеўскаму Патрыярхату, то Сусветнаму Амерыканскаму Патрыярхату, з'яўляцца цалкам маргінальнай, палітызаванай, аднак валодае пэўным уплывам. Гэты ўплыў грунтуецца на двух рэчах - па-першае, на мадэлі украінскіх прэзідэнцкіх выбараў, па-другое, на актыўным удзеле ў апазіцыйных акцыях, ствараючы супрацьвагу Беларускай Праваслаўнай Царкве ў яе палітычнай пазіцыі. Аднак менавіта праз перанос украінскай мадэлі царкоўных узаемадачыненняў, адбываецца спроба павелічэння ўплыву альтэрнатыўнага праваслаўя. Што гэта за мадэль? На прэзідэнцкіх выбарах на Ўкраіне адбылося даволі яскравае раздзяленне царкоўных арганізацый у падтрымцы двух асноўных кандыдатаў - прарасейскага кандыдата В.Януковіча адкрыта падтрымала Украінская Праваслаўная Царква Маскоўскага Патрыярхату, у той час як прадэмакратычнага альтэрнатыўнага кандыдата В.Юшчанку падтрымалі іншыя рэлігійныя структуры - у тым ліку альтэрнатыўныя праваслаўныя юрысдыкцыі, пратэстанты і розныя нетрадыцыйныя рэлігійныя арганізацыі.

Значэнне рэлігійнага фактару было досыць моцным у час украінскай рэвалюцыі 2004 г. Мадэль гэтай палітычнай сітуацыі, якую прымітыўна можна прадставіць наступным чынам "прарасейкі кандыдат ад ўлады" і "дэмакратычны кандыдат ад апазіцыі" ў выніку змагання на выбарах атрымліваюць сувымерную колькасць галасоў, вулічныя акцыі пратэсту з боку апазіцыі прыводзяць да перамогі апазіцыйнага кандыдату. Такая мадэль неабгрунтавана пераносілася і на беларускія прэзідэнцкія выбары 2006 г. - як у сферы выбараў, вулічных акцый, так і ў рэлігійнай сферы. Хаця, безумоўна, ні падтрымка дзеючага прэзідэнта А.Лукашэнкі з боку БПЦ МП мела іншыя перадумовы і не такі выразны характар, як падтрымка В.Януковіча з боку УПЦ МП, а таксама, безумоўна, і іншы характар мела падтрымка апазіцыйных кандыдатаў з боку альтэрнатыўных юрысдыкцый. Таму, такая мадэль не можа быць здзейснена ў Беларусі. Тут справа не толькі ў непрызнанні альтэрнатыўнага праваслаўя з боку дзяржавы, але і ў тым, што альтэрнатыўнае праваслаўе носіць маргінальны характар і не мае значнага ўплыву сярод праваслаўнага насельніцтва.

Трэба адзначыць, што некаторыя палітычныя сілы ў Беларусі, спрабавалі інструменталізаваць супярэчнасці, якія існавалі ў рэлігійным полі. Тут таксама не абышлося без выкарыстання "ўкраінскага сцэнару", які быў звязаны са значным удзелам неапратэстанцкіх цэркваў у пратэстным руху. Аднак, у Беларусі ў параўнанні з Украінай, таксама няма такіх буйных цэркваў, як, напрыклад кіеўская царква "Пасольства Божае", і становішча пратэстантаў іншае. З беларускіх харызматычных цэркваў памерам і ўплывам вызначылася поўнаевангельская царква "Новае жыццё", якая падверглася значнаму ўціску з боку ўлады, прычынамі якога сталі і палітычная пазіцыя кіраўніцтва царквы, і актыўны ўдзел у пратэстах супраць прыняцця новай рэдакцыі рэлігійнага закону, і актыўная місіянерская дзейнасць, часта несанкцыянаваная, і актыўны ўдзел у пратэстных акцыях. Наогул, адзначаецца ўзмацненне рэпрэсій супраць пратэстанцкіх цэркваў, прычым улады цяпер не абмяжоўваюцца толькі штрафамі і ліквідацыямі абшчын (так былі ліквідаваныя дзве беларускамоўныя пратэстанцкія суполкі - кальвінісцкая, дзе пастарам быў Л.Ліпень, і "Беларуская евангельская царква", дзе пастарам быў Э.Сабіла), а таксам а прысуджваюць адміністратыўныя арышты за несанкцыянаваную рэлігійную дзейнасць, так, першым вязням, які атрымаў дзесяцідзённае пакаранне за правядзенне богаслужэнняў у сябе дома, стаў пастар рэфармаванай суполкі Г.Вязоўскі. Перад гэтым камітэт па справах рэлігіі заклікаў органы ўнутраных спраў да практычнага выкарыстання новых нормаў закону, у адпаведнасці з якім любая несанкцыянаваная ўладамі рэлігійная дзейнасць, у тым ліку малітоўныя сходы незарэгістраваных групаў на прыватных кватэрах, можа пераследавацца як адміністратыўнае правапарушэнне.

Перад прэзідэнцкімі выбарамі ствараюцца два асноўныя рухі, звязаныя са знешняй інструменталізацыяй хрысціянства - гэта Рушэнне У.Мацкевіча і Беларуская Хрысціянская Дэмакратыя. Рушэнне У.Мацкевіча, паводле распрацаванай Стратэгіі, ставіла на мэту выкарыстання пратэстнага рэсурсу пратэстанцкіх цэркваў у ажыццяўленні палітычных мэтаў сваёй стратэгіі. Рэалізацыя гэтай стратэгіі вялася паводле двух кірункаў - па-першае, гэта праца з такой мэтавай групай як "хрысціяне" па далучэнні іх да стратэгіі, і ў выніку стварэння ўплывовага хрысціянскага руху, а па-другое, гэта актуалізацыя "хрысціянскага пытання" ў межах цывільнай супольнасці. Што тычыцца праекту па стварэнні Беларускай Хрысціянскай дэмакратыі, то ён не меў выразнага канфесійнай афарбоўкі, у арганізацыйны камітэт па стварэнні партыі, каардынатарамі якога сталі П.Севярынец, А.Шэін і М.Арцюхоў, ўвайшлі прадстаўнікі і каталіцкага, і праваслаўнага, і пратэстанцкага веравызнання. Гэтая палітычная сіла мела намер абапірацца ў першую чаргу на падтрымку хрысціян розных канфесіяў, аднак пакуль цяжка зразумець, якім чынам гэтая падтрымка будзе ажыццяўляцца. Пасля выбараў 2006 г. адзначылася тэндэнцыя на збліжэнне паміж двума азначанымі рухамі.

Найбольш значнай падзеяй для каталіцкага касцёлу ў 2005 г. стала смерць Папы Рымскага Яна Паўла ІІ і абранне новага папы - Бенедзікта XVI. Нягледзячы на тое, што паміж уладамі і Каталіцкім касцёлам у Беларусі працягваюць існаваць супярэчанні, звязаныя з тым, што ўлада спрабуе элімінаваць польскія ўплывы як у выглядзе Польскай дзяржавы, так і ў выглядзі польскай этнанацыянальнай меншасці ў Беларусі: праз прымус больш шырокага выкарыстання беларускай мовы замест польскай, высланне замежных (польскіх) святароў, а таксама праз шэраг мерапрыемстваў, звязаных з канфліктам паміж беларускімі ўладамі і беларускім Саюзам палякаў, напрыклад, закрыццём Баранавіцкага катэхетычнага каледжу, стасункі паміж кіраўніцтвам Каталіцкага Касцёлу і ўладамі паляпшаюцца - адбываюцца неаднаразовыя сустрэчы Прэзідэнта і Старшыні Канферэнцыі каталіцкіх епіскапаў у Беларусі Казімірам Свёнтэкам, дзяржава вылучае грошы на рэстаўрацыю Кафедральнага касцёлу ў Менску.


[1]

Закон Республики Беларусь о свободе совести и религиозных организациях от 31 октября 2002 г. № 137-З

[2]

Межэтнические отношения и конфликты в постсоветских государствах. Ежегодный доклад Сети EAWARN, 2004. с.455

[3]

Межэтнические отношения и конфликты в постсоветских государствах. Ежегодный доклад Сети EAWARN, 2001.

[4]

Межэтнические отношения и конфликты в постсоветских государствах. Ежегодный доклад Сети EAWARN, 2001

[5]

Белявцева Д. Этнорелигиозный фактор и становление региональных особенностей политического сознания в Беларуси / Палітычная сфера №3, 2004 С.102-106

[6]

Из постановлений Святого Синода Беларусской Православной Церкви / Минские Епархиальные Ведомости 4(71), 2004

[7]

Митрополит Кирилл: "Россия – православная, а не многоконфессиональная страна" // Православная газета. Екатеринбург №42, 2002.

[8]

Шрамко А. Севши на муравейник царём муравьёв не станешь // Дневник священика 29.11.2002 // http://churchby.port5.com/zapisi_29_11_02.htm

[9]

гл. Царкоўнае слова 2001 №№7,8, 9, 11, 12, 2002.

[10]

Абламейка С. Рэвалюцыйныя падзеі ў Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай царкве // Радыё Свабода 25.05.2002 http://www.svaboda.org/programs/symbal/2002/05/20020525025901.asp

[11]

Жданович Ж. Кто есть кто в Беларусской Автокефальной Православной Церкви. В Республике Беларусь такой религиозной организации не зарегистрировано // Царкоўнае слова № 12, 12 июнь 2002

[12]

Жлутка А. Пункціры вялікага шляху // Наша вера №4 (14), 2000

[13]

Разжигание национальной и религиозной ксенофобии//Хартия97// http://www.charter97.org/rus/news/2002/01/03/15

[14]

Шевцов Ю. Объединённая нация. Феномен Беларуси - М., 2005. - С.43-63

[15]

Яновіч Н. “Беларусі пагражае пэрспэктыва ператварыцца ў пратэстанцкую рэспубліку, альбо Нас настойліва падштурхоўваюць да здрадніцтва веры нашых продкаў” // “Народная газета” №??, 2000

[16]

Гранов Д. Харизматы втягивают своих прихожан в политические игры на государственном уровне // Весник УПЦ 01.10.2004

[17]

Шыдлоўскі А. Захад Маладога Фронту ўручную // Наша ніва № 31 (188), 31 ліпеня — 7 жніўня 2000 г.

[18]

Інтервью с Алешко А.И. А.Лукашенко утвердил новый закон Беларуси о религиях // СедмицаРу http://www.sedmitza.ru/index.html?sid=161&did=2032&p_comment=discussion

[19]

Обращение глав конфессий к Президенту Республики Беларусь Лукашенко А.Г. 3.03.2004 http://www.baptist.by/1/45_1.shtml

[20]

Соглашение о сотрудничестве между Республикой Беларусь и Белорусской Православной Церковью от 12.06.2003 http://www.church.by/resource/Dir0006/Dir0012/index.html

[21]

Информация о знаках опубликована в Официальном бюллетене Национального центра интеллектуальной собственности Государственного комитета по науке и технологиям при Совете Министров Республики Беларусь №2 за 2003 г.

[22]

Дунцева М., Плотинин А. Политруки в рясах // Белорусская деловая газета №1292, 28.01.2003

[23]

Соглашение о сотрудничестве между Республикой Беларусь и Белорусской Православной Церковью от 12.06.2003 http://www.church.by/resource/Dir0006/Dir0012/index.html

[24]

Голубеў В.Ф. Канфесійная палітыка ў Беларусі: гісторыя і сучаснасць // Філаматы №1(4) 2003. http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/filamaty/04/06.htm

[25]

Заява грамадзянскай ініцыятывы “За свабоднае веравызнанне”

[26]

Быковский П. Конкордат по-белорусски // "Белорусский рынок" № 5 от 2003-02-10

[27]

Там жа

[28]

Мацкевіч У. Рэфарматы ў Беларусі: свае ці чужыя? http://worvik.com/news/2005/09/17/63

[29]

[30]

Акиньчиц С. “Золотой век Беларуси” http://belreform.org/ru/zvb/zvb1.php

[31]

[32]

[33]

Дунцева М., Плотинин А. Политруки в рясах // Белорусская деловая газета №1292, 28.01.2003

[34]

Инструктивно-методическое письмо "О порядке, условиях, содержании и формах сотрудничества органов управления образованием и учреждений образования Республики Беларусь со структурами Белорусской Православной Церкви в вопросах воспитательной и образовательной деятельности" http://logos.orthodoxy.ru/pravo_main.htm

[35]

ПРОГРАММА СОТРУДНИЧЕСТВА между Министерством образования Республики Беларусь и Белорусской Православной Церковью на 2004-2006 гг. http://www.hramvsr.by/bpc-minobr.doc

[36]

Белохвостик Н. “Школьников заставят молиться?” http://www.charter97.org/rus/news/2004/04/02/deti

[37]

Там жа

[38]

Инструктивно-методическое письмо "О порядке, условиях, содержании и формах сотрудничества органов управления образованием и учреждений образования Республики Беларусь со структурами Белорусской Православной Церкви в вопросах воспитательной и образовательной деятельности" http://logos.orthodoxy.ru/pravo_main.htm

[39]

Машкова А. “Беларусь перестает быть светским государством” http://www.afn.by/news/view.asp?newsid=74177

[40]

Машкова А. “В белорусских школах будут изучать Закон Божий” http://news.date.by/news.html?id_category=2&id_news=13536

[41]

“Белорусские СМИ станут православными” http://www.charter97.org/rus/news/2004/04/01/smi

Наталля Васілевіч

Рубрика: