ПОЛІКАНФЕСІЙНЫ ФАКТАР ГІСТОРЫІ Ў ФАРМАВАННІ СВЯДОМАСЦІ

Характэрным фактарам культуратворчага працэсу беларускага народа з'яўляецца фактар поліканфесійнага ўплыву, які можна разглядаць, аналізаваць і ацэньваць з рознага боку: і як шматварыянтнасць увасаблення хрысціянскага ідэалу, і як шматвектарнасць у развіцці культуры, і як дзяржаўна-канфесійную экспансію з перспектывай дэнацыяналізацыі карэннага этнасу. Як бы мы ні падыходзілі да поліканфесійнасці беларускай гісторыі, кожны падыход мае свае мінусы і плюсы. І ў гэтым няцяжка пераканацца, калі звярнуцца да гістарыяграфіі даследавання канфесій, што звычайна з'яўляецца задзелам прадстаўнікоў духавенства або тых, хто выконвае дзяржаўны заказ, з характэрнай матывуючай прадузятасцю альбо сімпатыяй да той ці іншай канфесіі і ідэалогіі [1]. Заўважым, што канфесійная гісторыя, асабліва на тэрыторыі Беларусі, - вельмі супярэчлівая і складаная праблема, каб выносіць пакуль што адназначныя ацэнкі. Калі даследаванням канфесійных гісторыкаў Царквы ўласцівы з большага апалагетычны характар сваёй канфесіі, дык свецкім гісторыкам часта не хапае філасофска-тэалагічнага асэнсавання сутнасці падзей і з'яваў [2]. Увогуле ў аснову крытэрыя аб'ектыўнасці павінен быць пакладзены аксіялагічны фактар дзейнасці той ці іншай канфесіі перш-наперш на карысць рэлігійна-духоўнага ўдасканальвання народа; важнай і неабходнай з'яўляецца праца ў сферы нацыянальна-культурнага і дзяржаўнага самавызначэння народа, але такая праца не павінна быць галоўнай у дзейнасці духавенства. Калі ж тая ці іншая канфесія не служыць рэлігійным і нацыянальным інтарэсам народа, яна не мае перспектывы і з цягам часу можа стаць непатрэбнай. У такіх выпадках звычайна на дапамогу канфесіі прыходзіць дзяржава з адпаведнымі адміністрацыйным апаратам, структурамі, інстанцыямі.

У дадзеным артыкуле нас цікавіць не столькі канфесійнае супрацьстаянне і барацьба за выжыванне, колькі сам рэзананс такой барацьбы. Заўважым, што гутарка не ідзе пра рэлігійны, або хрысціянскі фактар, - гутарка ідзе пра канфесійную палітыку, пры якой хрысціянскі фактар, калі і прысутнічаў, дык далёка не на першым месцы. Безумоўна, гутарка ідзе пра хрысціянскія канфесіі, і кожная такая канфесія павінна адпавядаць свайму рэлігійнаму прызначэнню хрысціянскім зместам Але ў дадзеным кантэксце хутчэй за ўсё маецца на ўвазе знешняя, сацыялагізаваная і запалітызаваная форма праявы жыцця той ці іншай канфесіі. Пад тэрмінам «канфесія» ў нашым выпадку трэба разумець, у першую чаргу, не столькі яе веравызнаўчы панятак, колькі сацыяльна-палітычны фактар супрацы свецкай і духоўнай улады, залежнасць і падпарадкаванне духавенства дзяржаўнай уладзе і палітычнай волі кесара. Адказ на пытанне: як такая супраца і палітыка ўплывала на сацыякультурныя працэсы, а менавіта працэсы фармавання ментальнасці, светапогляду, рэлігійнай і нацыянальнай свядомасці народа? - будзем лічыць за гіпатэтычную мэту нашага даследавання.

Нагадаем, што тэндэнцыя падпарадкаваць Царкву палітычнай уладзе звязана з імем першага «прыдворнага багаслова» епіскапа Яўсея Кесарыйскага, «раболепствующего» перад дзяржавай. Такому «антыхрысціянскаму замаху імперыі» супрацьстаяў у тым жа ІV ст. св. Афанасій Вялікі: «У кожным стагоддзі будуць існаваць свае «яўсеі» і «афанасіі», і перавага таго ці іншага боку будзе накладваць свой адбітак на адносіны Царквы з дзяржавай-кесарам» [3, c. 37].

Вядома, што на этнічных тэрыторыях Беларусі хрысціянскія канфесіі як веравызнанні часта выкарыстоўваліся ў міждзяржаўных і міжнацыянальных сутыкненнях у якасці ідэалагічных і палітычных сродкаў, што не толькі не адпавядала, але і супярэчыла хрысціянскаму зместу і нічога не мела агульнага з сапраўднай верай. Агульнапрызнаным з'яўляецца той факт, што хрысціянства ўсходняга абраду ў Х-ХІV стст. заклала асновы беларускай культуры як культуры хрысціянскай і фармавала адпаведны светапогляд і характар народа. Не адмаўляючы ў важнасці фактару хрышчэння старажытнай Русі, адзначым, што рэлігійная патрэба, як з'ява духоўнай неабходнасці, у дадзенай акцыі істотнага значэння не адыгрывала. Можна доўга дыскутаваць наконт матываў, якія былі вырашальнымі пры прыняцці хрысціянства кіеўскім князем Уладзімірам (асабісты - «не аддаша Анну, возьму и Византию!» - імператар Васілій: «За язычника не оддам!»; палітычны - саюз з Византыяй быў больш выгадным, чым такі ж саюз з Рымам; рэлігійны - уся Заходняя Еўропа пакланялася новаму Богу і з паганцамі не хацела мець ніякіх зносін; трансцэндэнтны - усё было з волі Бога (пры такім матыве ўсе пытанні здымаюцца), але як бы там ні было, - Русь з большага хрысцілі гвалтоўна, як Пуцята і Дабрыня Ноўгарад. Новая вера ад самага пачатку закладвалася не як рэлігія нізоў і бедных, як адбывалася ў Рымскай імперыі, а як веравызнанне пануючай дынастыі і набліжаных да князя, што асаблівага даверу ў людской свядомасці не выклікала. Тым больш, што хрысціянскія прынцыпы «палюбі бліжняга свайго», «не забі» і іншыя былі праігнараваны тымі, хто іх павінен быў прадэманстраваць. Фармаванне царкоўнай арганізацыі ў Кіеўскім княстве праводзілася паводле сцэнару візантыйскіх імператараў - цэзарапапізму. А ў пазнейшыя часы на прыкладзе Масковіі і Расейскай імперыі лёгка прасочваецца сакралізацыя культу свецкай улады на чале з царом-бацюшкам і поўнае падпарадкаванне дзяржаве рэлігійных і канфесійных інстытутаў [4].

У ХІІІ-ХVІ стст. канфесіі становяцца моцным сродкам уздзеяння на палітычныя працэсы ў Вялікім княстве Літоўскім. Так, Міндоўг у залежнасці ад канкрэтнай палітычнай выгады прымае хрысціянства і мяняе абрады. Магчыма, такія манеўры князя ў той час былі адзіным паратункам для Княства (з аднаго боку, нямецкія ордэны крыжаносцаў пагражалі зброяй і хрысціянскай місіяй заходняга абраду, з другога - прэтэнзіі паўднёвых і ўсходніх рускіх княстваў і пагроза татараў), але тады вельмі цяжка гаварыць пра веру.

З другога ж боку, ролю князя Уладзіміра як хрысціцеля выканаў князь Ягайла, ахрысціўшы пад уплывам польскіх місіянераў старажытную Літву, што дало магчымасць афіцыйнаму ўмацаванню пазіцый каталіцтва і не магло спрыяць адзінству духу і маналітнасці хрысціянскай веры ўсходняга абраду ў Вялікім княстве. Такім чынам быў закладзены пачатак не толькі духоўнага раздваення народа і грамадства, гэта быў пачатак жорсткай дзяржаўна-палітычнай, культурнай і міжканфесійнай барацьбы, чынны ўдзел у якой прымалі «кесары» і духавенства. Так, Вітаўт для падняцця аўтарытэту сваёй улады і Княства праводзіў палітыку стварэння самастойнай праваслаўнай Літоўскай (Наваградскай) мітраполіі. Пераемнік Вітаўта Свідрыгайла, перайшоўшы з каталіцтва ў праваслаўе, стаў ліквідатарам заходняга абраду: разбураў і паліў рымска-каталіцкія храмы, выганяў з Літвы каталіцкіх біскупаў і манахаў-лацінян. Жыгімонт Кейстутавіч быў прыхільнікам «лацінян» і праводзіў жорсткую барацьбу ў вынішчэнні праваслаўнай веры. Пры ім практычна быў закладзены трывалы фундамент рымска-каталіцкай канфесіі, а ў далейшым - прарэгатыва польскай палітычнай і канфесійнай экспансіі.

Увогуле трэба прызнаць, што і надалей ні адна з канфесій не праявіла сябе самастойна як з'ява духоўнай неабходнасці. У пратэстанцтве (кальвінізм) найбольш відавочны палітычны ўхіл - аўтарытэт Мікалая Радзівіла Чорнага і дзяржаўная падтрымка на ўзроўні караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта ІІ Аўгуста. Контррэфармацыя, актыўная дзейнасць езуітаў і - такая ж падтрымка на ўзроўні Стэфана Баторыя. Царкоўная Унія 1596 г. - не адмаўляючы важнасці адзінства хрысціянскай Царквы, адзначым, што без вырашэння праблемы на дзяржаўным узроўні, без падтрымкі караля Жыгімонта ІІІ Аўгуста і вярхушкі магнатаў і шляхты, для якіх рэлігійныя патрэбы не былі лёсавырашальнымі, такая унія была б немагчымай; і тады, калі палітычны фактар Уніі страціў сваю вагу, яна стала непатрэбнай уладам, магнатам, феадалам і духавенству. Праваслаўную частку насельніцтва ВКЛ узяла пад сваю апеку Масковія. Пасля ж, у ХVІ-ХVІІ стст., праваслаўе як інстытуцыя выкарыстоўваецца Маскоўскай дзяржавай і служыць сродкам апраўдання ў яе прэтэнзіях на беларускія землі. Пры такой канфесійнай барацьбе (паводле народнай свядомасці: чыя ўлада, таго і вера) нельга не ўлічваць дзяржаўныя і каралеўскія прывілеі як важны і пераконваючы аргумент на карысць пераходу ў той ці іншы абрад.

Вынікам такой напружанай канфесійнай і палітычнай барацьбы стала адсутнасць нацыянальнай кансалідацыі і ўпадак хрысціянскай маралі. Трапна ахарактарызаваў гэты перыяд беларускі праваслаўны святар: «Пры гэткім скрыжаваньні разнародных ідэй і ўплываў працякала да 17 ст. наша грамадзкае жыцьцё, у аснове якога не было яснай, самаістай палітычнай мысьлі, ні нацыянальнага імя, нягледзячы на значны ўздым культуры, які мы можам прасьлядзіць на пісаных помніках. Наша змаганьне адрадзіла праваслаўе, змацніла Маскву, выклікала да жыцьця казацтва, але не дало беларускаму народу ні нацыянальнага веравызнаньня, ні дзяржаўнай ідэалёгіі, ні нават нацыянальнага імя. Палітычна наш край і народ фігуруюць як Літва. Па веравызнаньні разьбіваецца на некалькі абозаў, бесканечна зацятых і варожых сабе: праваслаўных, католікаў, уніятаў, рознавераў» [5, с. 44].

Праз усё ХІХ ст. Расійская імперыя робіць неймаверныя высілкі ў паўночна-заходнім рэгіёне ў замацаванні «рускіх начал» і ратаванні «рускай веры» - тут свецкія і духоўныя ўлады не могуць уявіць свайго існавання адна без другой. Дзяржаўная ідэалогія, паводле ўвараўскай трыяды «праваслаўе, народнасць, самадзяржаўе», імкнулася захаваць міфалагізаваную святасць і падняць аўтарытэт Царквы, але, у сапраўднасці, справа больш адпавядала імперскай сутнасці дзяржавы.

«Мясцовым уладам напачатку трэба было падняць статус праваслаўя ў вачах мясцовага насельніцтва. Чыноўнікі няраз заўважалі, што аўтарытэт каталіцтва, як «панскай» рэлігіі, асабліва ва ўспрыняцці сялянства, часцей быў вышэйшым, чым праваслаўя. З гэтай нагоды яны, падымаючы нефармальны статус «господствующей религии», стараліся загітаваць народ перайсці ў «царскую религию». Павінна было быць аўтарытэтным вызнаваць тую ж рэлігію, што і цар. Пры пераходах каталіцкага насельніцтва ў праваслаўе, як і ў іншых выпадках, выкарыстоўвалася практыка «кнута і праніка». Іншы раз пасля змены веравызнання сяляне атрымлівалі некаторыя матэрыяльныя выгады (надзелы зямлі, лес на забудовы, грошы і г.д.), давалі 5 руб. срэбрам, шляхце давалі магчымасць сяліцца на казённай зямлі і быць на дзяржаўнай службе, вызваляліся ад працэнтнага збору, пазбягалі высылкі» [6, с. 325-326].

І такіх прыкладаў, у якіх мэтанакіравана ігнаруюцца ўладай і духавенствам духоўныя патрэбы народа, свабодны выбар веравызнання, хрысціянская мараль і этыка, можна прывесці вельмі шмат. Штучны падзел веры на «рускую» і «польскую» (такі ж падзел духавенства) уцягнуў абедзве канфесіі ў сферу палітычнай барацьбы, у якой хрысціянскі кантэкст заставаўся толькі на ўзроўні абавязковага і кантралюючага абраду. Пры такім падыходзе не прыходзіцца гаварыць пра высокі ўзровень рэлігійнай свядомасці духавенства. Калі ў Заходняй Еўропе духавенства страціла свае ўплывы ў ХVІ ст., але захоўвала пэўную дыстанцыю ад свецкай улады, што, у прыватнасці, не ўратавала Захад ад факту «Бог памёр» (Ф. Ніцшэ), дык на ўсходзе Еўропы духавенства страціла сваю святасць, дэсакралізавалася, дзякуючы метадам і дзеянням, мэтам і разлікам канкрэтных прадстаўнікоў царкоўнага і дзяржаўнага пагаднення. Атрымалася так таму, што ХІХ ст. стала стагоддзем дамінацыі «кесарыйскага» духавенства (або «кесараўскага»), якое наклала яшчэ большы адбітак на аўтарытэт Царквы, паніжаючы і зводзячы яе ролю да сферы меркантыльных, свецкіх і гандлёвых інтарэсаў самога духавенства. Маем на ўвазе дзейнасць як праваслаўнай, так і каталіцкай іерархій. Да прыкладу, у польскай гістарычнай літаратуры адмоўна ацэнена дзейнасць Магілёўскага архіепіскапа С. Богуш-Сестранцэвіча: «Дзейнасць Сестранцэвіча пакінула пасля сябе злыя зярняты, ад якіх доўга яшчэ не змаглі пазбавіцца яго наступцы. Той дух згоды з царызмам, што супярэчыць сутнасці каталіцтву, якое не прызнае над сабой вяршэнства свецкай улады, у гісторыі сталі звычайна называць «духам Сестранцэвіча» [7, с. 32]. Зразумела, што «дух Сестранцэвіча» не зусім супадаў з «духам польскасці», але і сам «дух польскасці» больш належыць да дзяржаўнай прарэгатывы, а не рэлігійнай: каталіцкай альбо хрысціянскай.

Чытаючы дзённік а. Міхала Галубовіча, праваслаўнага епіскапа Мінскага і Слуцкага, складваецца ўражанне, што яго аўтарам з'яўляецца свецкая асоба: чырвонай ніткай праз усе нататкі праходзіць пачуццё абыякавасці да веры і адсутнасць глыбокай рэлігійнай (праваслаўнай) перакананасці [8] (для параўнання можна пачытаць дзённікі Блажэннага а. Юрыя Матулевіча або а. Казіміра Сваяка) [9]. А што ўжо тады гаварыць пра прыходскае духавенства, якое таксама, відаць, не вызначалася апостальскай самаахвярнасцю ў служэнні Хрысту. Архіўныя дакументы царкоўных кансісторый сведчаць пра шматлікія факты неадпаведнасці таго ці іншага святара свайму сану праз сістэматычнае п'янства, разбой, пралюбадзейства і іншыя прыкрыя ўчынкі і дзеянні [10]. Таму і не дзіўна, што аўтарытэт духавенства, асабліва праваслаўнага, быў не на высокім узроўні.

Яшчэ большую абыякавасць да веры праяўлялі простыя сяляне. Цікавая характарыстыка беларуса ХІХ ст. падаецца паводле «Материалов для географии и статистики Росии, собранных офицерами Генерального штаба по Минской губернии»: «Даследуйце душу былога уніята, і вы часьцей знойдзеце ў ёй такія рысы, якія прама ўказваюць на поўны індэферэнтызм, на нейкую абыякавасьць у справах веры. Спытайце, напрыклад, у былога уніята, якой ён веры: «а казённай, паночку», - адкажуць вам некаторыя, разумеючы пад гэтай назвай, вядома, веру праваслаўную, іншыя ж і цяпер працягваюць даваць ёй уціхую назву схізмацкай» [11, с. 42].

Не лепшай сітуацыя была ў беларусаў-праваслаўных і беларусаў-католікаў, з той толькі розніцай, што адны належалі да «рускай» веры, а другія - да «польскай». «Ніжэйшы клас народа, які вызнае каталіцтва, калі і мае (а гэта пад сумнівам), дык вельмі мала рэлігійных перакананняў. Ён мяняе веру, не адчуваючы ў сябе моцных духоўных перажыванняў. Яго вера грунтуецца не на свядомым разуменні яе ісцін, а на прывычцы, калі так можна сказаць, і пагэтаму, змяняючы веру, ён адмаўляецца толькі ад прывычкі, што не так цяжка для чалавека, як перамена перакананняў. Хадзіць па прывычцы ў касцёл, слухаць там казанні ксяндза і гукі аргана, зусім не разумеючы іх сэнсу, і па прывычцы гаварыць зацверджаныя малітвы, якія часта таксама незразумелыя, - усё гэта не вялікая даніна каталіцтву, не вялікі задатак рэлігійнага пачуцця» [12, с. 307].

Хрысціянскі Бог для народа заставаўся ўсё ж той патаемнай, невядомай і незразумелай асобай. Адметнасць гэту адзначыў Вінцэсь Каратынскі: «Навука Хрыста зрабіла на яго толькі фармальны ўплыў: селянін ні за што ня сядзе за стол, не вымавіўшы пацеры, але вымаўленых пацераў не разумее» [13, с. 181].

З такім жа разуменнем пацераў увайшоў беларускі селянін у ХХ ст., сустрэў рэвалюцыі і войны і адзінае, што вынес ён з такой хрысціянскай навукі, дык гэта нездаровую прадузятасць да прадстаўнікоў не сваёй («польскай» або «рускай») веры. Кесарыйскае духавенства дамаглося свайго: некалі адзіны народ быў падзелены на два варожыя лагеры як паводле веры, так і паводле культуры, палітыкі, дзяржаўнасці. І, магчыма, дзякуючы толькі беларускаму кансерватызму і абыякавасці ўдалося пазбегнуць значных канфесійных сутычак на гэтай падставе. Для народа больш «важным быў перадусім абрад, а не тэалягічныя тонкасьці, пра якія вернікі, праўдападобна, не мелі глыбейшага паняцьця. Вось характэрны прыклад: у студзені 1928 г. сотні жыхароў праваслаўнага прыходу ў Фастах падпісалі просьбу аб іх далучэньні да Каталіцкай Царквы ўсходняга абраду, а летам 1944 г., калі іх уніяцкі пробашч Васіль Гапановіч пакінуў прыход і выехаў на Захад, сотні тых жа прыхаджан падпісалі пэтыцыю аб іх далучэньні да Праваслаўнай Царквы. Падобным быў фінал дзейнасьці астатніх уніяцкіх парафіяў» [14, с. 438].

Усё гэта можа быць нагодай для наступных высноваў: сам факт прыняцця хрысціянства, яго пашырэнне і існаванне ў Сярэдневеччы не сталі з'явамі ўнутранага суперажывання і пераарыентацыяй свядомасці, не былі той духоўнай неабходнасцю і патрэбнасцю, якая робіць грамадства не толькі рэлігійным, але і высокаадукаваным. У людской свядомасці новая вера ўспрымалася разуменнем таго, што так трэба: трэба так хрысціцца, хадзіць у царкву, так маліцца, але гэта мала каго пераконвала ў неабходнасці адрачэння ад язычніцкіх вераванняў. Хрысціянства пры ўсім яго гуманізме, пры ўсёй любові да бліжняга (абсалютна незразумелыя для ўчарашніх паганцаў паняткі) стала з'явай сацыяльна-палітычнай неабходнасці. Ці не з гэтай нагоды вельмі ўстойлівымі аказаліся паганскія звычаі ў людской свядомасці. Каб пазнаць і палюбіць Бога так, як гэта патрабавалася, патрэбны былі стагоддзі. Як ні дзіўна, але перашкодай у гэтым часта былі і тыя, ад каго залежала гэта пазнанне - духавенства. Перыяд Сярэднявечча, або, паводле існуючага стэрэатыпа, - перыяд тэакратыі, на самай справе не быў такім. Духавенства замяніла сабой уладу рэлігійную, г. зн. - уладу Бога па вобразу і падабенству дзяржаўнай структуры (кшталту пракуратуры) - і тут не важна, якую канфесію яно ўяўляла. Калі б каталіцкае духавенства данесла б хрысціянскі ідэал так, як гэта належыла было зрабіць, ці ўзнікла б тады патрэба ў праваслаўі,… і наадварот у адносінах да Вялікага княства Літоўскага. Канфесіі як сродак дасягнення дзяржаўна-палітычных мэтаў, прымусовыя пераходы з адной канфесіі ў другую, нацыяналізацыя веры і, нарэшце, дзяржаўнае ўмяшанне ў справе ўратавання праваслаўя ў ХІХ ст. яскрава сведчаць, што хрысціянская ідэя была недзе на другасным плане, а г.зн. што шлях да Бога падмяняўся шляхам да «кесара» з усімі адсюль выцякаючымі палітычнымі хібамі. Нельга адназначна сцвярджаць, што народ абыякава ўспрымаў такі гандаль Богам, але яму ў большасці было ўсё роўна, якога заўтра аб'явяць бога. Другая справа, як гэты «гандаль» уплываў на яго свядомасць, якая доўгі час знаходзілася на ўзроўні паганска-хрысціянскага пераходу. Такая колькасць хрысціянскіх багоў і іх прапаведнікаў, якая звалілася на долю беларускага народа, выклікала недавер і падазрэнні да гэтых багоў. Ва ўсякім разе кансерватызм беларусаў у многім тлумачыцца такім жа недаверам і падазрэннем да ўсяго новага. Але ўсё новае не ўспрымалася паводле ўласнага пераканання. Да новага ці даўно забытага старога звычайна трэба было альбо прывыкаць, або прыстасоўвацца. Беларусы прыстасоўваліся. Элементарная рэлігійная непісьменнасць, няведанне хрысціянскай этыкі і маралі пакінулі беларуса на мяжы прыроды і грамадства. Грамадства дыктавала свае ўмовы, але гарантыю на выжыванне прыходзілася шукаць у прыродзе (зямлі). Адсюль - такі ўзровень міфалагізацыі ўсяго, што звязана з зямлёй у беларускім фальклоры, а пасля - ў мастацкай літаратуры. Памылкай было б лічыць беларускую рахманасць (паслухмянасць), цярпімасць (талерантнасць) і пакорлівасць заслугаю хрысціянства або ў значэнні хрысціянскіх цнотаў (каштоўнасцей). Не верыцца, што адпавядалі гэтым якасцям людзі Вялікага княства Літоўскага ХІV-ХVІ стст. А калі народ быў пастаўлены ва ўмовы паслухмянасці, цярпімасці, пакорлівасці (пастаўлены дзяржавай з адабрэннем царквы), дык ён дзеля фізічнага выжывання вымушаны быў стаць такім. Ратаваў ён не душу (пра яе ён мала што ведаў), ратаваў ён тое, што было ад прыроды, - цела, што было ад зямлі. Адсюль - уласная зацікаўленасць як спосаб выжывання або інстынкт самазахавання дамінавала над грамадскімі патрэбамі. Аснова такой дамінанты нагадвала чымсьці супрацьпастаўленне дзяржаўна-палітычнай і хрысціянскай зацікаўленасці. Магчыма, апошняе служыла ўзорам. Дарэчы, наконт узору. Тут варта згадаць этычныя і маральныя прынцыпы, якія былі закладзены ў Старым Запавеце. Увасабляліся ў людскую свядомасць яны паступова, паволі, з разуменнем іх неабходнасці і адсутнасці перспектывы іншага шляху. Не маглі быць лёсавырашальнымі і служыць для апраўдання ні арыентацыя на волю большасці, ні сляпое падпарадкаванне сіле меншасці. Для народа Ізраіля крытэрыем ацэнкі тых ці іншых дзеянняў з'яўлялася яго адпаведнасць або неадпаведнасць Боскаму Вучэнню [15, с. 55]. За абраным народам стаяў Бог Яхвэ, і гэта разумеў кожны, што і стала жыцця- і культурасцвярджальнай асновай існавання нацыі.

За беларускім народам стаяў хрысціянскі Бог, але шлях да яго чамусьці праходзіў праз маскоўскую або польскую дзяржаўную дактрыну.

Нягледзячы на тыя фактары, які мелі месца ў гісторыі беларускага народа, варта прызнаць, што найважнейшую ролю ў пашырэнні хрысціянскай веры адыграла само хрысціянства, яго трансцэндэнтны і містычны характар і культ: культ Іісуса Хрыста, Багародзіцы, Святых, што больш адпавядала духоўнай, інтуітыўнай і містычнай сутнасці веры, а не рацыянальна-практычнаму выбару. Безумоўна, ёсць заслуга ў гэтым і духавенства таго «афанасьеўскага» тыпу, якое імкнулася данесці хрысціянскі ідэал так, як таго патрабавала апостальскае пакліканне. Што і як, у такім разе, уплывала на працэсы фармавання духоўнай культуры народа - іншая тэма гутаркі.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Stankiewicz, Ad. Biełaruski chryścijanski ruch: histaryčny narys / Ad. Stankiewicz. - Vilnia: Chryścijanskaja Dumka, 1939. - 272 s.; Касяк, І. З гісторыі Праваслаўнай Царквы Беларускага народу / І. Касяк. - Нью-Йорк: Выд-ва Беларускай Цэнтральнай Рады, 1956. - 190 с.; Перавыдадзеныя выданні: Мартос, А. Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни / А. Мартос. - Минск, 1990; Коялович, М.О. История воссоединения западнорусских униатов старых времён / М.О. Коялович. - Минск: Лучи Софии, 1999. - 400 с.; Беднов, В.А. - Православная Церковь в Польше и Литве (по Volumina Legum) / В.А. Беднов. - Минск: Лучи Софии, 2002. - 432 с.; Историческое известіе о возникшей въ Польше Униіи, съ показаніемъ начала и важнейшихъ, въ продолженіе оной чрезъ два века, приключеній, паче же о бывшемъ отъ Римлянъ и Униятовъ на благочестивыхъ тамошнихъ жителей гоненіи, по Высочайшему блаженныя памяти Императрицы Екатерины ІІ повелению, изъ хранящихся Государственной Коллегіи Иностранныхъ Делъ въ Московскомъ Архиве актовъ и разныхъ историческихъ книгъ, Действительнымъ Статскимъ Советникомъ Николаемъ Бантышемъ-Каменскимъ 1795 года собранное / Историческое известие об Унии. - М.: Паломник, 2001. - 399 с.; Прот. Константин Зноско. Исторический очерк Церковной Унии / К. Зноско. - М.: Отдел по благотворительности Московского Патриархата, «Мартис», 1993. - 233 с.; Киприанович, Г.Я. Исторический очерк православия, католичества и унии в Белорусии и Литве / Г.Я. Киприанович. - Минск: Изд-во Белорусского Экзархата. - 2006. - 351 с.

2. Больш падрабязна ў арт.: Марозава, С. Гістарыяграфія канфесійнай гісторыі Беларусі / С. Марозава // Гістарычны альманах. - 2001. - Т. 4.

3. Протопресвитер Григорий (Металлинос). Церковь и государство в православном предании / Протопресвитер Григорий // Церковь и государство: сб. статей. - Пермь-Москва, 2003. - 79 с.

4. Русское православие: вехи истории / науч. ред. А.И. Клибанов. - М.: Политиздат, 1989; Скрынников, Р.Г. Государство и церковь на Руси ХІV-ХVІ вв.: Подвижники русской церкви / Р.Г. Скрынников. - Новосибирск: Наука, 1991; Синицина, Н.В. Третий Рим. Истоки и эволюция русской средневековой концепции (ХV-ХVІ вв.) / Н.В. Синицина. - М.: Изд-во «Индрик», 1998.

5. Лапіцкі, Мікалай. У служэньні Богу й Беларусі / Мікалай Лапіцкі; уклад., прадм., камент. Юры Гарбінскага. - New York - Warszawa, 2005. - 672 с.

6. Сталюнас, Д. Роль имперской власти в процессе массового обращения католиков в православие в 60-е годы ХIХ столетия / Д. Сталюнас / Lietuvių katalikų moksło Akademijos. Metrastis XXVI. - Vilnius: Katalikų moksło Akademijos, 2005.

7. Rutkowcki, F., ks. Arcybiskup Jan Cieplak (1857-1926): szkic biograficzny / F. Rutkowcki. - Warszawa, 1934. - S. 32.

8. Янушкевіч, Я. Дыярыюш з ХІХ стагоддзя: Дзённік М.Галубовіча як гістарычная крыніца / Я. Янушкевіч. - Мінск: Хурсік, 2003. - 350 с.

9. Благаславёны Юры Матулевіч. Духовы дзённік. - Рым-Друя, 1997. - 127; Сваяк, К. Дзея маёй мысьлі, сэрца і волі / К. Сваяк. - Лёндан: Выданьне другое. «Божым шляхам», 1991. - 47 с.

10. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. Ф. 13. Дакументы Мінскай духоўнай праваслаўнай кансісторыі Сінода (1742-1863 гг.).

11. Цыт. паводле: Філатава, А.М. Хрысціянскія канфесіі пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі (1772-1860) / А.М. Філатава // Канфесіі на Беларусі (к. ХVІІІ - ХХ ст.) / В.В. Грыгор'ева [і інш.]; навук. рэд. У.І. Навіцкі. - Мінск: Экаперспектыва, 1998.

12. Р-ский. Успехи православия в Минской губернии // Вестник Западной России. Историко-литературный журнал (Год V, 1867, кн. V, том 2, 1867 отделеніе IV. С. 213). - Цыт. паводле: Сталюнас, Д. Роль имперской власти в процессе массового обращения католиков в православие в 60-е годы ХIХ столетия / Д. Сталюнас // Lietuvių katalikų moksło Akademijos. Metrastis XXVI. - Vilnius: Katalikų moksło Akademijos, 2005.

13. Каратынскі, В. Творы / В. Каратынскі; уклад., прадм. і камент. У. Мархеля. - Мінск: Маст. літ., 1994.

14. Туронак, Ю. Спробы адраджэньня Уніяцкай Царквы на Беларусі ў ХІХ стагодзьдзі // Ю. Туронак. Мадэрная гісторыя Беларусі. - Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2006.

15. Учение. Пятикнижие Моисеево / пер., введение и коммент. И.Шифмана. - М.: Республика, 1993.

Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народу. Пад рэд. Марозавай С.В., Ярмусік Э.С., - ГрДУ, Гродна, 2008.